TỪ LÁY VÀ NGOẠI HÌNH MẤY NHÂN VẬT CHỐN LẦU XANH.
Văn học cổ điển thường ít chú ý đến việc miêu tả ngoại hình nhân vật mà nếu có thì cũng theo lối ước lệ làm cho ngoại hình nhân vật bị trừu tượng hóa. Tả người đẹp thì “mắt phượng mày ngài, chim sa cá lặn”, tả anh hùng thì “Yến hàm hổ cảnh” (hàm én, cổ cọp) mà Nguyễn Du viết thành “râu hùm, hàm én”... Miêu tả ngoại hình nhân vật trong Truyện Kiều, Nguyễn Du dù vẫn đi theo bút pháp truyền thống của nghệ thuật tượng trưng thời Trung đại, nhưng vẫn thể hiện sự cách tân rõ rệt. Đặc biệt là với mấy nhân vật chốn lầu xanh, Nguyễn Du sử dụng chủ yếu loại ngôn ngữ thuần Việt - đặc biệt là lớp từ láy, lớp từ vừa làm hiện ra được vẻ riêng trong ngoại hình của từng tên cụ thể lại vừa nói lên được thái độ và cảm xúc của nhà thơ.
Ta hãy cùng tìm hiểu xem Nguyễn Du đã thể hiện tài năng của mình trong lĩnh vực này như thế nào.
1. Ngoại hình của Mã Giám Sinh.
Trong các nhân vật Truyện Kiều, Nguyễn Du chỉ tả ngoại hình của một số nhân vật, trong đó đặc biệt có 3 tên ở lầu xanh Lâm Tri. Mã Giám Sinh xuất hiện đầu tiên vì là người trực tiếp đi mua Kiều:
0623. Gần miền có một mụ nào,
Đưa người viễn khách tìm vào vấn danh.
0625. Hỏi tên, rằng: Mã Giám Sinh.
Hỏi quê, rằng: Huyện Lâm Thanh cũng gần.
Mã Giám Sinh có một lai lịch mập mờ, là người viễn khách nhưng nói dối lại trả lời cũng gần, và đây là ngoại hình của Mã:
0627. Quá niên trạc ngoại tứ tuần,
Mày râu nhẵn nhụi, áo quần bảnh bao.
Ngoại hình của y được tác giả mô tả qua mày râu và y phục bằng hai tính từ láy đặt ở vị trí thông thường ngay sau danh từ “Mày râu nhẵn nhụi, áo quần bảnh bao” - quay “cận cảnh” để nhìn thấy cả mày râu, lại quay “lướt” để thấy áo quần - vừa có giá trị miêu tả lại vừa nêu được nhận xét của tác giả. Sau câu lục “Quá niên - trạc - ngoại tứ tuần” với nhịp thơ khập khễnh 2/1/3, giới thiệu y một cách tưởng như vô tình, nhưng chính cái cách đặt câu lục có 5/6 từ Hán -Việt trang trọng và ngay sau đó là câu bát thuần Việt nôm na “Mày râu nhẵn nhụi, áo quần bảnh bao” này cho ta cảm giác như tác giả muốn hạ bệ Mã, đặt y vào đúng vị trí của mình với thái độ khinh ghét của ông. Với cách giới thiệu như trên, chỉ bằng 2 câu thơ, kết hợp hai kiểu quay, Nguyễn Du đã để Mã Giám Sinh tự bộc lộ tính cách trai lơ “bất cận nhân tình” của một tên buôn người mạt hạng.
2. Ngoại hình của Tú Bà.
Và đây là lần đầu tiên, tác giả nói đến Tú Bà:
0809. Lầu xanh có mụ Tú Bà,
Làng chơi đã trở về già hết duyên.
0811. Tình cờ chẳng hẹn mà nên,
Mạt cưa mướp đắng, đôi bên một phường…
Tuy nhiên Thúy Kiều chưa được gặp mụ, phải đến một tháng sau, lúc tới Lâm Tri thì:
0921. Xe châu dừng bánh cửa ngoài,
Rèm trong đã thấy một người bước ra.
0923. Thoạt trông nhờn nhợt màu da,
Ăn gì cao lớn đẫy đà làm sao?
Cái thân hình ngoại cỡ của mụ gây cho Thúy Kiều ngay từ cái nhìn đầu tiên một ấn tượng mạnh mẽ, một cảm giác kinh tởm, ngạc nhiên đầy lạ lẫm. Một từ láy nhờn nhợt được đặt trước danh từ màu da theo lối đảo ngữ lại được đặt ở vị trí giữa câu lục vừa có tác dụng nhấn mạnh đặc điểm ngoại hình của mụ vừa nêu bật được cảm giác ghê sợ nơi Kiều. Rồi lại còn tiếp theo một câu hỏi đầy mỉa mai với một từ láy đẫy đà đặt ở vị trí gần cuối câu bát Ăn gì cao lớn đẫy đà làm sao? Nguyễn Du đã “quay cận cảnh” rồi “quay lướt” để làm rõ cả nước da lẫn thân hình mụ trùm lầu xanh chỉ bằng hai câu thơ. Cái nước da nhờn nhợt và thân hình cao lớn đẫy đà đã tố cáo cuộc đời chơi bời truỵ lạc vô độ của mụ. Chỉ có đoạn đời dài trác táng chuyên hoạt động về đêm, lấy đêm làm ngày, lấy ngày làm đêm mới cho mụ một làn da có sắc màu nhờn nhợt - một màu da tái mét nhợt nhạt trông thật tởm và chúng tôi lại muốn như một số bản Kiều dùng từ lờn lợt cho thật là phù hợp với mụ vì nó gợi cho ta một cái gì thật là “bẩn thỉu”.
3. Ngoại hình của Sở Khanh.
Nếu Mã Giám Sinh đã ở tuổi trạc ngoại tứ tuần để đóng vai người có của đi lấy nàng hầu thì Sở Khanh với nhiệm vụ quyến rũ lừa gạt những cô gái trong trắng nên phải trai lơ đỏm dáng đặc biệt là phải trẻ hơn vì hắn không có tiền lại mang dáng vẻ nho sinh:
1059. Một chàng vừa trạc thanh xuân,
Hình dong chải chuốt, áo khăn dịu dàng.
Cũng như với Mã Giám Sinh với hai từ láy đặt ở vị trí thông thường sau danh từ: mày râu nhẵn nhụi áo quần bảnh bao, Nguyễn Du dành cho Sở Khanh hai tính từ láy đặt ở cùng vị trí “Hình dong chải chuốt, áo khăn dịu dàng” nhưng ngay sau một câu lục với từ song tiết Hán Việt trang trọng thanh xuân trong Một chàng vừa trạc thanh xuân. Ngược lại, vẻ “nho nhã” Sở Khanh lại được giới thiệu cùng với tên của hắn ở hai câu tiếp theo:
1061. Nghĩ rằng cũng mạch thư hương,
Hỏi ra mới biết rằng chàng Sở Khanh.
Chúng ta cần để ý là ở đây tác giả dùng chữ hình dong chứ không phải hình dung, dung còn là từ gốc Hán vẫn có cái nghĩa trang trọng nhưng dong đã trở thành từ thuần Việt nôm na nên hình dong chải chuốt mới có ý mỉa mai khinh ghét (Trong ca dao có câu: Trông mặt mà bắt hình dong - Con lợn có béo thì lòng mới ngon). Cụm từ Hình dong chải chuốt ấy lại kết hợp với những ý nghĩ từ điểm nhìn của Thúy Kiều: Nghĩ rằng... Hỏi ra mới biết... ở sau đã thể hiện rõ sự nghi ngờ, thiếu tin tưởng ở con người Sở Khanh, càng tố cáo cái vẻ đội lốt văn nhân của hắn.
4. Qua ba mục trên, cùng với cái màu da nhờn nhợt và cái khổ người cao lớn đẫy đà của mụ Tú, ta thấy với ba tên lưu manh ở nhà chứa Lâm Tri, Nguyễn Du đã dành cho mỗi tên hai từ láy thật là đắc địa để tả ngoại hình của chúng. Và cũng thật là mỉa mai nếu ta lại dùng câu Kiều sau đây để nói về ngoại hình của chúng qua cách mô tả của tác giả Truyện Kiều: Mỗi tên một vẻ, mười phân vẹn mười.
Nguyễn Du đã rất khéo léo và chính xác khi cho lần đầu tiên mỗi nhân vật xuất hiện bằng 4 câu thơ trong đó có 2 câu tả ngoại hình với 2 từ láy dùng đúng chỗ, cái nhẵn nhụi - bảnh bao của Mã, cái nhờn nhợt - đẫy đà của mụ Tú, cái chải chuốt - dịu dàng của Sở Khanh làm hiện lên cái thần của từng nhân vật mang từ thực tế sống động vào văn chương. Thế mới biết chỉ với 6 câu thơ mà tác giả đã mô tả ngoại hình của ba nhân vật điển hình này một cách thần tình biết bao. Chính vì vậy mà các nhân vật của ông mới sống mãi trong lòng độc giả.
Chỉ bằng một vài câu, Nguyễn Du không thể đi vào chi tiết. Ông chọn lối vẽ truyền thống là lối chấm phá của các nhà hội họa phương Đông, từ chi tiết tiêu biểu mà dùng bút lực làm bật lên cái thần sắc của từng người, đặc biệt với lớp từ láy đầy gợi cảm mà chúng tôi sẽ xét thêm ở mục sau.
+ Cũng xin lưu ý thêm quý vị độc giả về từ láy với ngoại hình của hai nhân vật khác là hai chị em Kiều. Với Thúy Vân là đầy đặn, nở nang:
0019. Vân xem trang trọng khác vời,
Khuôn trăng đầy đặn, nét ngài nở nang.
Với Thúy Kiều là sắc sảo mặn mà :
0023. Kiều càng sắc sảo mặn mà,
So bề tài sắc lại là phần hơn.
