BÁNH MÌ

M ột ngày thì phần đầu. Một ngày thì phần đuôi.

Trong Gulag ở Kolyma này, việc phân phối những con cá trích là một thời điểm nghiêm trọng khi mọi tù nhân chúng tôi đều náo nức trước niềm vui được liếm láp một tý thịt và nhai chút xương cá.

Cánh cửa hai cánh khổng lồ mở ra và người phân phát thực phẩm bước vào cái lán gỗ trung gian. Ông ta đứng giữa khoảng nắng ban mai thật lớn phản chiếu trên nền tuyết xanh nhạt. Hai nghìn con mắt cùng nhìn chăm chăm vào ông ta từ khắp mọi hướng: từ dưới các gầm giường, từ ngay trước mặt, từ bên cạnh, từ trên cao, từ đỉnh của chiếc giường bốn tầng, nơi những người còn chút sức vịn tay vào một nấc chiếc thang nhỏ cố nhoai mình lên để nhìn .

Hôm nay là ngày phát cá trích, và đằng sau người phân phối cá là một chiếc khay bằng gỗ dán khổng lồ, chiếc khay bị cong lại dưới sức nặng của một núi cá trích đã cắt đôi. Sau chiếc khay thật lớn là người quản giáo đang trực, ông ta mặc một chiếc áo khoác lông cừu ngắn nhưng dầy, toàn một màu trắng, lấp lánh như ánh mặt trời.

Cá trích được phân phát vào buổi sáng: một nửa, cách ngày. Không biết người ta đã tính toán về các chất lượng pro-té-in và ca-lo-ri như thế nào để việc làm đó? Không ai có thể biết, và cũng chẳng một ai quan tâm đến cái chuyện tính toán vẩn vơ này.

Hàng trăm người tù chúng tôi đều thì thầm lặp lại cùng một chữ: những cái đuôi.

Một tên thủ trưởng nào đó đầy khôn khéo, biết tâm lý của các tù nhân nên đã ra lệnh chỉ phân phát cùng lúc phần đầu hoặc phần đuôi con cá trích. Chúng tôi thường hay bàn bạc về giá trị tương ứng của từng loại: có vẻ như phần đuôi chứa nhiều thịt hơn, nhưng phần đầu thì cho nhiều khoái cảm hơn. Quá trình hấp thụ thức ăn trong suốt thời gian để hút mang cá hay gặm nhấm bên trong. Việc ăn cho sạch cá còn lâu mới được mọi người nhất trí vì đám tù chúng tôi cùng thích được ăn cả xương và da cá hơn. Nhưng sự tiếc nuối vì không có phần đầu cá ngày hôm đó chỉ tồn tại trong giây lát rồi biến mất: đó là chuyện thực tế, một thực tế rất rõ rệt. Hơn nữa, chiếc khay thật lớn đang tiến gần hơn, và cùng với khoảnh khắc hồi hộp căng thẳng nhất trong câu tự hỏi: khúc cá sẽ lớn đến mức nào? Bởi lẽ đương nhiên không thể đổi lại được , mà lại càng không thể phản đối được. Mọi thứ đều nằm trong tay vận may hay số rủi, một trong những lá bài trong trò chơi chống lại nạn đói trầm trọng này. Người cắt từng phần cá trích không phải lúc nào cũng hiểu được điều đó - hoặc đơn giản là người đó đã quên - rằng mười gam nhiều hay ít, mười gam được đánh giá bằng mắt ông ta, có thể dẫn đến một thảm kịch, đôi khi đẫm máu. Đối với những giọt nước mắt, thật vô ích khi nói về điều này. Nước mắt là một sự phổ biến thông thường mà tất cả mọi người đều hiểu nên chúng tôi không bao giờ chế giễu những bạn đồng tù phải khóc.

Trong khi người phát cá đến gần, mọi người đều đã có đủ thời gian để nhận ra món ăn mà bàn tay thờ ơ của ông ấy sắp đưa cho. Mọi người cũng đều đã có thời gian để mà thất vọng, để được vui mừng, để chuẩn bị cho một phép nhiệm màu hoặc để đi đến bờ vực của sự tuyệt vọng trong trường hợp anh ta đã sai lầm trong ước tính quá vội vàng của mình. Một số người nhắm mắt lại, không thể kìm chế được xúc động, họ chỉ mở mắt ra đúng lúc người phân phối tình cờ chạm vào tay khi đưa cho họ khẩu phần cá trích.

Vì thế, sau khi nắm lấy phần cá bằng những ngón tay dơ bẩn, sau khi vuốt ve, cảm nhận thật nhanh và cũng nhẹ nhàng để xác định xem anh ta đã nhận được phần béo hay phần khô (trên thực tế, cá trích từ Biển Okhotsk không bao giờ béo và chuyển động này của những ngón tay, vẫn là mong đợi một phép nhiệm màu), sau đó, anh ta không quên liếc nhìn những bàn tay của mấy người bên cạnh anh, những người cũng đang vuốt ve miếng cá của mình và mò dẫm nó, vì sợ nuốt phải cái đuôi nhỏ bé trên tay quá nhanh, qúa vội.

Cá trích, bọn tù nhân chúng tôi không ăn nó mà chúng tôi liếm láp nó. Chúng tôi liếm nó, để rồi cái đuôi dần dần biến mất khỏi mấy ngón tay. Xương còn: sau đó xương được nhai kỹ, nhai ít, xương tan ra rồi cũng biến mất. Liếm láp cá xong, chúng tôi tấn công tới phần bánh mì (buổi sáng, chúng tôi nhận được năm trăm gram bánh mì trong ngày), chúng tôi xé những miếng thật nhỏ cho vào miệng. Mọi người ăn bánh của mình ngay lập tức để không ai bị ăn cắp hoặc cưỡng chiếm nó hơn nữa, chúng tôi lại không thể để dành nó được. Chỉ có điều, không được vội vã ăn, không được ăn chung với nước, không được nhai mà phải hút nó, hút như hút đường, như liếm kẹo. Sau đó, chúng tôi mới có thể uống một cốc "trà": nước âm ấm thật khó chịu đen kịt nấu với vỏ bánh mì cháy thay cho trà.

Chúng tôi đã ăn cá trích và bánh mì, chúng tôi đã uống trà. Ăn xong thì bỗng dưng thân thể chúng tôi phát nóng, chúng tôi chẳng muốn đi đâu cả mà chúng tôi chỉ muốn được đi ngủ. Nhưng, chúng tôi lại phải mặc quần áo, mặc chiếc áo khoác chần bông rách rưới cũng dùng làm chăn đắp, buộc bằng dây đế của chiếc bourki cũng bằng bông chần và rách, chiếc bourki thì dùng làm gối, rồi chúng tôi phải nhanh chân, bởi vì cửa lại mở và đằng sau hàng rào dây thép gai của cái sân là bọn lính canh với những con chó hung tợn đang nghe răng khi nhìn thấy chúng tôi.

Bọn tù chúng tôi đang bị cách ly vì dịch sốt phát ban thế mà họ cũng không để cho chúng tôi được yên thân. Chúng tôi phải ra ngoài làm việc: không cần danh sách, lính canh chỉ cần đếm từng hàng năm người một ở ngoài cổng. Có một cách khác đã được chứng minh để có một công việc tương đối thuận lợi mỗi ngày. Muốn thế, người tù như tôi chỉ cần kiên nhẫn và tự chủ.

Một công việc thuận lợi luôn là một công việc người ta nhận rất ít tù nhân: hai, ba hoặc bốn người tù. Khi người ta lấy hai mươi, ba mươi hay một trăm thì đó là dành cho công việc nặng nhọc, khiêng vắc, đào đất, trong hầu hết các trường hợp. Và, người tù không bao giờ được bọn canh giữ thông báo trước về nơi làm việc - anh ta chỉ biết được điều đó trên đường đi - chính những kẻ biết kiên nhẫn mới là người được trúng số trong cuộc xổ số ghê hồn này. Tù nhân phải biết rời khỏi hàng ngũ của mình, lòn lại phía sau, ẩn núp, rồi chồm tới cho thật đúng lúc khi bọn canh đang thành lập một nhóm nhỏ. Sướng nhất là được ở trong nhóm làm việc lựa chọn rau cải tại một kho hoặc tại xưởng làm bánh mì; nói tóm lại, những nơi mà công việc có dính líu đến thực phẩm, bởi vì vào trường hợp này thì tù nhân sẽ luôn có thức ăn thừa, thức ăn thừa là anh ta có thể ăn được.