Ba người con của ông Chấn là cái Ghẻ, cái Lở, thằng Vòi. Chả ai chịu gọi đúng tên khai sinh: NGHĨA, HIẾU, TRUNG mà ông đã muốn gửi gắm một chút mơ ước nhân văn trong đó. Thật sự ông cũng thích dân làng gọi con ông bằng những cái tên “xấu xí”cho dễ nuôi, mong chúng sớm được làm người. Còn như cái nghèo, cái cực thì muốn dứt ra  mấy đời nay cũng chưa xong. Trai họ Đỗ đều là những lực điền, râu quai nón, gái họ Đỗ da trắng, tóc dài, thắt đáy lưng ong, khó họ nào sánh kịp, nhưng hễ thấy làng vào đám, khao vọng, hội hè là gái trai họ Đỗ đều lánh mặt.         

Ngày hội làng 12-3 (Ngày hóa của Thành Hoàng) năm nay, làng Mãn có “Mới” ở Thái Bình đến xin việc. Cụ Đồ Trúc (họ Ngô) nhắc:     

-Sắp vào tế rồi ! sao chưa thấy thằng Mới nước non hầu hạ các Cụ?     

-Mới đâu!, Lý Trưởng quát:     

-Dạ…dạ , con đây!   

-Mày tên gì?    

-Dạ con là Trong ạ!

Khóa Mân (dòng Nguyễn Tất) bĩu môi:

-Trăm thằng mõ đều “đục”, chứ có thằng nào “trong”! Họ mày đâu?

-Dạ! con không có họ ạ!

-Người không họ như chó không nhà!

-Dạ con quên! Con họ NGUYỄN ạ!

-Bốp! Bốp! Tổng Yên (Chánh tổng) đập tay xuống tráp rồi chỉ mặt thằng Mới: Láo! Láo quá! Họ Tao danh gia vọng tộc làm sao lại có thằng mõ như mày?

-Dạ! Dạ! Con… con họ PHAN.!!! Chương Tình đứng phắt dậy: Họ Phan về đất làng Mãn bao đời đều đứng hàng “Giáp cựu” làm gì nẩy lòi ra đứa ngụ cư?

-Con họ ĐỖ thì phải!???      

Im lặng hồi lâu. Chỉ Chanh phẩy tay:      

 -Anh Chưởng bạ Cường ghi vào sổ: Đỗ Văn Trong cho nó.        

“Cái nghèo làm người ta thấp cổ bé họng”! Họ Đỗ chỉ dám hậm hực với nhau trong đám đất “nghịch”chen chúc những túp lều. Cả họ không một khấu ruộng. Tất cả chỉ cầy thuê, cấy mướn, mò cua bắt ốc kiếm ăn.       

Cô Ghẻ tuổi sắp cập kê vẫn còn đóng khố bao đay. Lúc nào người ta cũng chỉ thấy cô khoác chiếc áo tơi ra đồng. Hai cái giỏ lủng lẳng hai bên hông (cái đựng cua ốc, cái đựng cá tép) Ngày mùa còn có thêm cái giỏ thứ ba đựng những chẽ thóc mót. Hôm nào bắt được con ngóe, con ếch, con rắn thì treo lủng lẳng bên ngoài. Hè cũng như đông, trưa không về. Mấy củ lăn, mầm súng giúp cô ấm bụng. Chiều nào cô cũng về cái chuôm ở Mắt Voi, mặc cả áo tơi hụp lặn. Bọn choai choai độc miệng đứng trên bờ bảo cô đang gãi ghẻ. Cô không đối lời, chỉ lẳng lặng bơi lại phía cuối chuôm để tránh phải về qua cửa Đình.         

 “Lớp này anh phó cối tha hồ mà ăn “chai ”; “Anh Phó Cối mê hai cái giỏ lúc lắc  của cô ta rồi”;“Nó không có áo nên khoác áo tơi?”. Nghe những lời gièm pha ấy anh chỉ cười: “Tôi yêu con người lao động, lam lũ, biết cách tự kiếm miếng ăn!”. Anh âm thầm chuẩn bị cho ngày cưới. Nhờ bác Soan qua Hà Đông mua lụa, đến làng Lưu mua vải sồi, mang về làng nhờ ông Phó Xước cắt may.         

Lần đầu tiên trong đời được thay áo tơi bằng cái áo lụa màu mỡ gà, cái váy thâm vải sồi, yếm đào nhuộm bằng đất son lấy từ Đống Mốc. Chẳng xà-tích không bao tượng nhưng khi đám cưới qua giếng Đình, bóng cô dâu lung linh. Cả làng đều khen vợ anh Phó Cối chẳng khác gì Cô Tấm!         

Hằng ngày, chồng gánh lồng đi đóng cối, vợ dậy sớm khoác áo tơi đeo giỏ ra đồng. Có thức ăn tươi. Có tiền đong gạo!              

  Chiều chiều, mẹ chồng ngồi bậu cửa nhai trầu ngóng con trai, nàng dâu gọi đàn gà về ăn để chúng lên chuồng. Ai nhìn thấy cũng mừng cho cái gia đình êm ấm.           

 Phát xít Nhật bắt nhổ lúa trồng đay. Cái đói đã hiện ra trước mắt. Có thóc đâu mà đóng cối xay! Mẹ con bàn nhau đi buôn nhựa thông từ Đông Triều về xe hương bán. Cô hàng hương xe hương thoăn thoắt cả ngày, vẫn không quên tranh thủ buổi trưa khoác áo tơi ra đồng. Mùa hè nhặt con cua sợ nóng leo lên gốc rạ. Mùa đông kiếm con cá chúi xuống vũng bùn tránh giá.        

Sáng nay, bố chồng nhờ con dâu xay hộ thùng thóc nếp, chuẩn bị cho húy nhật cụ Phó Thỏa (3/9 Âm lịch). Cắp thúng thóc từ nhà thờ, lững thững vừa đi vừa nghĩ ngợi: “Ba năm, hai đốt đầu lòng chê cha mẹ nghèo đã đành…. Hơn hai năm rồi mà sao chưa có gì đổi khác? Hay là …mình…? Hay là…Trời Phật…!           

Chiếc áo tơi cứ phủ lên cái cối xay ở đầu nhà… mãi! Chán! Chẳng muốn mó mẩn việc gì!...” Đang lan man thì giật mình thấy tiếng bác Soan:    

-Thím Na ơi! Sáng nay thím hộ anh một lúc có được không?    

-Em đang bận xay cho ông thùng thóc!     

-Để đấy anh làm cho! Tiền đây, Thím đi chợ Xuôi mua cho anh 3 hào mận nhá!     

-Sao anh mua nhiều thế? Lại làm quà đem lên Đình Bảng hả? Dạo này anh hay đi lắm đấy!

 - Không đi nhiều bằng chú ấy đâu! Giúp anh đi! Chợ xa! Mặt trời gác ngọn tre rồi!  

Từ nhà xuống chợ Xuôi có 9 cây số. Mọi khi chỉ loắng một cái đã đến nơi. Hôm nay chân cứng đơ, hai bên háng mỏi rã, mãi chưa đến chợ? Chợ trưa! May quá, hàng mận vẫn ê hề. Ba hào tương đương hai thùng thóc. Mận ngon cũng được trên lưng rổ ngâm mạ. Cắp không được. Nhờ người nâng lên đội cho dễ đi. “Anh Soan là người hào phóng, quan hệ rộng. Được học nhiều có khác. Cũng cảnh hiếm muộn như em mà chả thấy phiền muộn gì. Nay đi Từ Sơn Đình Bảng, mai lại Hà Nội Hà Đông. Người ta bảo anh ở hội kín? Có người nói anh đi để đất , xem tử vi…”. Vừa đi vừa nhón mận ăn…Nắng xiên khoai mới về tới nhà.    

Rổ mận nhẹ bẫng. Giật mình, hạ xuống. Chỉ còn mươi quả!!!      

-Anh ơi! Em gửi lại tiền!Chợ trưa hết mận rồi! Em chỉ mua mấy quả. Anh ăn thử nếu được thì phiên sau em lại đi mua!      

-Anh thử Thím thôi! Trên Đình Bảng thiếu gì mận Hậu từ Lạng Sơn chuyển về. Thím không phải trả lại tiền! Tối nay chú ấy về anh sẽ báo tin mừng này. Thế là nhà mình đại phúc! Thóc anh xay giã, giần sàng rồi.       

Thúng gạo nếp trắng tinh đặt trên miệng cối xay. Cái áo tơi được treo cẩn thận vào con sỏ trên kèo trái nhà.           

  Em dâu chuyển dạ. Em trai chưa về. Bác Soan phải đi tìm bà đỡ giữa đêm khuya. May mà mẹ tròn con vuông. Thằng bé đẻ cuối giờ Dần nhưng lỗi mùa sinh. Bác lấy lá số rồi vẫn đặt tên cho cháu là Nguyễn Anh Tuấn. Nó khóc dã đề suốt ba tháng.Cả nhà thay nhau vác trên vai. Giữa lúc đói kém chết người! Củ súng, củ lăn, củ chuối không còn mà mói. Vay gạo nhau bẳng vỏ hộp diêm. Người chết đói đầy đường. Người mẹ trẻ  hết nhìn cái cối xay nằm chềnh ềnh ngoài đầu hè cả năm chưa cất tiếng ù …ù…rồi nhìn cái áo tơi treo trên trái nhà cứ để cho gió đánh lắc lư …Lại nhìn đứa con lớn lên bằng những dòng nước mắt. *