“ĐÁ CHÁY”,

BIỂU TRƯNG NGỜI SÁNG

HÌNH TƯỢNG NGƯỜI THỢ MỎ

       Lịch sử sai lầm
            Không ghi tên
           người đi rừng kia
                        …
           Như ta vẫn thường quên
            những điều lớn lao
           Để nhớ mãi một vui buồn vặt vãnh

                       (Trường ca Đá cháy)

Phát hiện ra than đá và công trường khai thác than đầu tiên của một ông quan tri huyện địa phương mở ra ở xã Yên Thọ, huyện Đông Triều, một địa điểm thuộc Vùng Mỏ, là sự mở đầu có ý nghĩa lịch sử đối với ngành Than và người thợ mỏ cũng như nền kinh tế đất nước. Chã thế mà vua triều Nguyễn đã sai Bộ Công cho chở 10 vạn cân than bằng thuyền về kinh. Tuy rằng vua triều Nguyễn do chính sách “bế quan tỏa cảng” tụt hậu so với thế giới, đã không nhìn thấy tác dụng “thần kỳ” của nhiên liệu than đá, song cũng từ đó các nước tư bản có vai vế trên thế giới thời bấy giờ như Tây - Ban - Nha , Bồ - Đào - Nha, Hà Lan, Anh, Pháp và cả “Thiên triều” nhà Thanh mà đại diện là tập đoàn tư sản mại bản Trung Quốc Lý Hồng Chương thi nhau chạy đua gây ảnh hưởng với vua triều Nguyễn để được khai thác than ở vùng mỏ Hòn Gấc, tức Hòn Gai, tức một phần thành phố Hạ Long bây giờ. Trong cuộc chạy đua không khoan nhượng ấy thì tư bản Pháp có sự hậu thuẫn mạnh mẽ của đội quân thực dân hùng hậu, đã bắt ép vua triều Nguyễn là Tự Đức, ngày 26 tháng 8 năm 1884, làm văn tự “bán” vùng mỏ Hòn Gấc (chứ không phải toàn bộ Vùng Mỏ) với diện tích 21.932 ha, với số tiền 40 ngàn Mẽ - Tây - Cơ, tương đương 10 vạn quan tiền Đông Dương. Ngay sau đó, một công ty khai thác than của tư bản Pháp được thành lập, công ty Société Franse des Charbonnages du Ton – kin (SFCT), công ty Pháp mỏ than Bắc kỳ. Người Pháp bắt đầu xác định chủ quyền của mình trên vùng đất “nhượng địa” bằng những hàng cọc bê tông có đục bốn chữ “SFCT”:

     Cọc cây số bê tông
            Cắm xuống ven bờ vịnh Hạ Long

            Và sau đó
            Cọc sắt nhà tù
            Cắm xuống ngực người thợ mỏ…
            Hòn than đen
            thành hòn than đỏ

                        ( Trường ca Đá cháy)

Chỉ bằng hai câu thơ ngắn, súc tích nhưng lại chứa đựng một nội dung lớn, sâu xa Hòn than đen thành hòn than đỏ, nhà thơ Trần Nhuận Minh đã đề cập đến sự thay đổi chính trị ở vùng mỏ Hòn Gấc hết sức tài tình, từ đất đai bình yên của vua triều Nguyễn trở thành nơi xác lập chế độ thống trị tàn bạo của tư bản Pháp.

Với sự thành lập SFCT, công ty khai thác than đầu tiên ở Vung Mỏ, người lao động đào than ở đây chính thức trở thành Người công nhân mỏ. Cũng từ đó người công nhân mỏ chịu ba tầng áp bức bóc lột đè nặng lên vai, mang thân phận anh nô lệ làm thuê vừa là người dân mất nước đắng cay tủi nhục trăm bề.

Họ phải chui rúc trong những lán trại tạm bợ do chủ thầu bắt họ dựng lên nhưng lại buộc họ phải trả tiền thuê nhà:

       Tôi mong
            Ngọn gió đêm đêm lên từ vịnh Hạ Long
            Thổi mát gian nhà Người, thường ngột ngạt
            Những đêm hè nóng thiêu …
            Trẻ con hàng phố khóc như ri

                        (Trường ca Đá cháy)

Ngày ngày, người thợ phải mặc quần áo bằng bao tải vá chằng vá đụp, dậy khi gà chưa gáy, đốt đuốc vượt đồi băng suối đến công trường đúng giờ để anh “Tây coi” điểm mặt, ghi sổ chấm công. Nếu chậm, họ bị đánh bị đuổi, và ngày đó người thợ không có công. Bằng những nét chấm phá, gợi mở với những hình ảnh ấn tượng và sự chia sẻ, cảm thông, nhà thơ Trần Nhuận Minh làm cho người đọc vừa thấy cái vất vả gian nan của người thợ mỏ đi đến công trường đào than vừa cảm được vẻ đẹp nhẹ nhàng của thiên nhiên:

      Tôi mong
            Ngôi sao trên trời khuya
            Soi tỏ lối mòn Người leo núi
           ….
            Những giọt mưa cuối thu
            Nhấn chìm cơn lốc bụi
            Như đám cháy cuộn lên …

                        (Trường ca Đá cháy)

Người thợ lam lũ quanh năm đi sớm về khuya đến nỗi con không biết mặt cha, chó không biết mặt chủ nhà (Ca dao thợ mỏ thời Tây), khiến họ thành người cô độc và đáng thương hại ngay trong gia đình của mình:

      Tôi mong
            Bằng việc làm và giọng nói
            Vợ Người nhận ra chồng
            Con Người nhận ra cha

                       (Trường ca Đá cháy)

Lao động nặng nhọc với cường độ như cái máy, còn bị chửi bới đánh đập, ăn đói, mặc rét, người thợ mỏ dưới bàn tay “khai hóa văn minh” của chủ tư bản Pháp không khác tù nhân. Họ thường xuyên đối diện với những tai nạn bất ngờ và bị bệnh tật hành hạ:

     Tôi mong
            Người không phải chữa lành bao bệnh tật
            Máu nhiễm chì
                            sâu quảng
                                   ho lao

                        (Trường ca Đá cháy)

Trong xã hội cũ, người thợ mỏ thuộc lớp người “hạ đẳng” theo cách nhìn của giai cấp thống trị. Họ bị đày đọa đến khốn cùng, thân phận bị chà đạp, khinh rẻ, cuộc sống tăm tối và vô cùng mong manh. Nhưng họ phải sống, sống không theo một trình tự nào, một quy luật nào, hơn thế là “ngược đời” mà vẫn phải sống. Nhà thơ Trần Nhuận Minh có sự phát hiện thật mới lạ, bất ngờ nhưng cũng hết sức đau đớn, phũ phàng về tình cảnh thợ mỏ:

      Như con lươn
            Nửa đầu đời là cái
                    Nửa đời sau là đực…
            Như vịnh Hạ Long nước chảy bốn tầng ...
            Như cái Thiện và Tình yêu
            Trong mọi sắc màu và khoảnh khắc

                       (Trường ca Đá cháy)

Nhưng không phải ai trong xã hội cũ nhìn nhận tình cảnh của người thợ mỏ đúng sự thật, mà có khi lệch lạc, xa lánh họ, thậm chí đối lập với họ. Một giây, một phút yên bình và hạnh phúc đối với họ thật xa lạ, hầu như chẳng bao giờ đến. Nhà thơ Trần Nhuận Minh có thời gian dài “vô sản hóa” (từ ngữ dành chỉ những đảng viên do Đông Dương Cộng sản đảng cử đến Vùng Mỏ hoạt động những năm 1928 – 1929) thâm nhập sâu vào đời sống thợ mỏ mới hiểu hết tình cảnh của họ, mới viết được những câu thơ bóng bẩy mà sang trọng với sự cảm thông, chia sẻ đầy thương cảm về họ:

     Tôi mong
            Mọi ý nghĩ về Người đều tốt lành
            Mọi ánh mắt nhìn Người đều thành thực
            …             Quả vào tay Người thì chín
            Nước đến miệng Người thì ngọt
           Không khí ở quanh Người thì trong

                       (Trường ca Đá cháy)

Tôi đọc những dòng thơ trên tưởng như nhìn thấy tình cảm sâu nặng, chân thật của tác giả hiện lên trên trang giấy khiến tôi không khỏi rưng rưng.