Ở ĐỜI VUI ĐẠO HÃY TÙY DUYÊN

T hái tử Trần Khâm sinh năm 1258. Ông là con trai trưởng của vua Trần Thánh Tông với Nguyên Thánh Thiên Cảm hoàng thái hậu Trần thị Thiều. Năm 1278, ông được vua cha là Trần Thánh Tông truyền ngôi. Ông lấy miếu hiệu là Nhân Tông. Sách Đại Việt sử ký toàn thư viết về ông: "... được tinh anh thánh nhân, thuần túy đạo mạo, sắc thái như vàng, thế chất hoàn hảo, thần khí tươi sáng... Trên vai bên trái có nốt ruồi đen cho nên có thể cáng đáng được việc lớn ".

Nhà Trần có truyền thống truyền ngôi, lên làm Thái thượng hoàng để cùng coi việc nước: Trần Thái Tông truyền ngôi cho thái tử Hoảng (Trần Thánh Tông) khi trị vì được 33 năm, làm Thái thượng hoàng 19 năm. Trần Thánh Tông truyền ngôi cho thái tử Khâm khi trị vì được 21 năm, làm Thái thượng hoàng 13 năm. Trần Nhân Tông truyền ngôi cho thái tử Thuyên khi trị vì được 14 năm, làm Thái thượng hoàng 13 năm. Trần Anh Tông truyền ngôi cho thái tử Mạnh khi trị vì 21 năm, làm Thái thượng hoàng 6 năm. Trần Minh Tông truyền ngôi cho thái tử Vượng năm 1329, rồi về làm Thái thượng hoàng v.v.  

Trần Nhân Tông từng được tiếp nhận tư tưởng Phật giáo từ ông nội Trần Thái Tông (1218 - 1277), vua cha Trần Thánh Tông (1240 - 1290) và đặc biệt chịu ảnh hưởng sâu đậm từ Tuệ Trung Thượng sĩ (1230 - 1291)... 

Trần Nhân Tông truyền ngôi cho thái tử Thuyên vào đầu năm 1293. Mùa thu năm 1294, Thượng hoàng đã xuất gia ở hành cung Vũ Lâm (Ninh Bình) nhưng liền đó vẫn đích thân đi đánh dẹp phía tây và tiếp tục chỉ bảo, răn dạy vua Anh Tông. Tháng 8 năm 1299, Thượng hoàng chính thức "từ phủ Thiên Trường vào núi Yên Tử tu khổ hạnh", lấy đạo hiệu Hương Vân Ðại Ðầu Ðà và trở thành vị tổ thứ nhất Thiền phái Trúc Lâm Yên Tử... Chặng đời mới của Trần Nhân tông với việc tu hành, viết sách, giảng kinh,vân du các nơi, cầu học đạo, nhưng mắt vẫn để ý tới quốc sự , góp phần ổn định đất nước giữ cân bằng giữa việc nước, việc cá nhân, đồng thời giữ được sự thanh thản ( Vừa bốn bể trong, vừa bụi lặng) sau những giằng xé, tao loạn trong dòng họ, những căng thẳng của thời cuộc. 

Làm Thái Thượng Hoàng là hình thức giúp thế hệ sau có cơ hội rèn luyện để trưởng thành trong sự kèm cặp, truyền kinh nghiệm cốt tử trong việc cùng toàn dân chống giặc ngoại xâm, giữ vững cơ đồ nhà Trần. * Đạo Phật đời Trần ở đây chính là Thiền nơi cửa Phật nhằm tu luyện đại dũng, đại trí, đại lực, giữ vững nhân tâm, để toàn dân cùng nhà vua đồng lòng tạo thành sức mạnh chính nghĩa trong công cuộc chống ngoại xâm từ phương Bắc. *Việc đánh thắng ngoại xâm hùng mạnh là minh chứng rõ nhất. 

Trần Nhân tông không những là vua, là thiền sư, mà còn là thi sĩ. Hồn thơ Trần Nhân Tông là thơ chiêm nghiệm của một thiền sư Phật giáo:

Ở đời vui đạo hãy tùy duyên 
Đói đến thì ăn mệt ngủ liền,  

không phải là thơ "khuôn thước, giáo điều trong tín niệm của một con nhang đệ tử". Thiền sư Trần Nhân Tông là người (bản lĩnh) biết rất rõ mình, tự tin, nên:

Ở Trần Nhân Tông không có chuyện nhập thế, xuất thế, không có chuyện siêu thoát. Ông biết lắng nghe ý dân (thưở ấy, ý dân là ý trời, thuận theo ý dân là thuận theo lẽ trời) qua Hội Bình Than, Hội Diên Hồng. Ông biết "tùy duyên"-tùy tình hình cụ thể, mà có hành xử tương hợp. Thơ Trần Nhân Tông biểu thị lối sống của người biết lắng nghe, kiềm chế, điều chỉnh giữa quyền lợi và trách nhiệm của người đứng đầu đất nước, lấy vì quyền lợi dân tộc là trọng trách linh thiêng cao cả, gác bỏ chuyện cá nhân- lối sống của ANH HÙNG CÁI THẾ.

Trần Nhân Tông là đỉnh cao của tinh hoa nhà Trần kể từ ông nội, đến đời cha qua đời cháu. Ông được ca ngợi là một trong những vị vua anh minh nhất trong lịch sử Việt Nam, Vua Trần Nhân Tông ở ngôi 15 năm(1278-1293), rồi truyền ngôi cho con trai là Trần Anh Tông, xuất gia tu hành tại cung Vũ Lâm, Ninh Bình, sau đó rời đến Yên Tử , Quảng Ninh tu hành và thành lập Thiền phái Trúc Lâm Yên Tử, lấy đạo hiệu là Điều Ngự Giác Hoàng (hay Trúc Lâm đầu đà). 

*/ Trong dòng họ nhà Trần, hai người để lại dấu ấn riêng rõ nét là mưu thần Trần Thủ Độ, là Tuệ Trung Thượng sĩ Trần Tung- người dẫn dắt Trần Nhân Tông vào Thiền học Phật giáo (môn học chỉ dành cho lớp người thượng thừa - lớp người có hiểu biết, có bản lĩnh) Bốn câu kệ kết thúc bài phú Cư trần lạc đạo thể hiện rõ chiêm nghiệm của Trúc lâm đầu đà Trần Nhân Tông về cuộc đời: 

*/ xem bia có tên Tu tạo Thái Vi cung thần từ thạch bi viết vào ngày 10 tháng 3 năm Vĩnh Thịnh thứ 10 (1715) do dân làng cùng quan viên, hương trưởng của hai giáp Trung và Cật xã Ô Lâm: