BÁNH ÍT LÁ GAI

     N ước Việt thống nhất từ bắc tới nam, tuy nhiên mỗi vùng miền lại có những khác biệt về văn hóa, phong tục, sản vật...Vùng duyên hải Nam Trung bộ gồm các tỉnh từ Quảng Ngãi vào đến Khánh Hòa cũng có nhiều nét văn hóa và đặc sản địa phương. Trong số ấy phải kể đến là món bánh ít. Bánh ít là món bánh truyền thống lâu đời, có mặt khắp các tỉnh (kể cả miền nam) tuy nhiên danh tiếng nhất vẫn là bánh ít lá gai Bình Định. Điều đó có dấu ấn đậm trong ca dao:

Muốn ăn bánh ít lá gai
Lấy chồng Bình Định sợ dài đường đi

Bánh ít lá gai là món bánh truyền thống không thể thiếu trong ngày giỗ chạp, cúng kỵ, quải đơm và ngay cả những ngày trọng đại lễ lộc, cưới hỏi. Làm bánh ít lá gai coi vậy chứ cũng rất công phu, nguyên liệu chính là lá gai và bột nếp. Cây Lá gai là một loại cây cao chừng hai thước, lá to, dày, có lớp lông mịn trên bề mặt lá ( hình dáng gần giống lá cây cẩm tú cầu – hydrangea). Cây lá gai sống khỏe, dễ trồng, không cần chăm sóc… chúng phát triển quanh năm. Lá gai hái về, rửa sạch, luộc chín rồi bỏ vào cối giã nhuyễn. Trong quá trình giã lần lượt cho bột nếp và nước đường đã sênh sẵn, tỷ lệ lá gai, bột nếp và nước đường đều lệ thuộc vào kinh nghiệm của người chủ xị làm bánh. Giã lá gai coi vậy chứ không dễ, thanh niên trai tráng giã chừng hai chục nhịp là đuối. Khi tôi còn nhỏ, tôi thấy mấy cậu, gì… giã một lát là vã mồ hôi. Ngoại tôi, một bà già nhưng giã lá gai ngon lành hơn cả đám con cháu. Ngoại có bộ cối chày làm bằng gỗ trắc, xài lâu ngày cả cối và cháy mòn lĩnh và bóng loáng lên.

Lá gai sau khi giã và trộn với bột nếp, nước đường đã trở thành một khối to đen bóng trông như một cục đá quý. Bây giờ thì các bà các cô ngồi xúm lại vắt từng cục lá gai chừng nắm tay trẻ con làm bẹp ra để lận vào giữa nhưng dừa hay nhưng đậu xanh (đã làm sẵn trước). Vắt lá gai gói vào lá chuối hoặc là để tròn, hai đầu lá túm và xoắn lại; hoặc là bẻ lá xếp thành hình kim tự tháp. Bánh ít làm xong bỏ vào xửng hấp cho đến chín. Cái bánh ít mở ra đen tuyền và thơm. Việc làm bánh ít lá gai hay bánh in, bánh thuẫn hay bất cứ loại bánh nào bao giờ cũng có những mỏm đầu thừa đuôi thẹo để dành cho lũ bọn nít chờ chực chầu rìa.

Bánh ít, bánh in, bánh thuẫn, bánh tráng… là những món bánh dân dã, truyền thống, làm thủ công không thể thiếu trong đời sống của người Bình Định xưa nay, nhất là những dịp lễ, tết, cúng kỵ, hội hè… Thời đại hôm nay thì theo trào lưu mới, xã hội đổi thay nên cũng ít nhiều mai một.

Bánh ít đi vào văn học dân gian, nhiều ca dao và tục ngữ nói đến. Trong giai thoại văn học dân gian có chuyện kể rằng:

Một anh học trò người Bình Định sau thời gian trọ học ở kinh đô, khi cận tết thì về thăm quê. Một cô thôn nữ thấy anh học trò thư sinh trắng trẻo, đẹptrai bèn ghẹo:

Bánh đầy một mâm sao còn kêu ít
Có đi bao giờ lại nói rằng quy
Em đây phận gái nhu mì
Anh mà đối đặng em thì theo không

Anh học trò mắc cỡ đỏ cả mặt, tuy nhiên thấy cô gái xinh đẹp lại sính văn thơ, đụng phải sở trường của mình nên nhập cuộc:

Bánh tráng mỏng lét em bảo bánh đa
Không giáo sao thuẫn, không mực lại in
Học trò chỉ có mảnh tình
Qua đây đối đặng bậu kêu mình được chăng?

Cô gái không ngờ anh học trò lanh lợi mà còn lém lỉnh, những tưởng mình chủ động nào ngờ trở thành bị động. Cô thôn nữ nghĩ kế hoãn binh nhưng lại ngầm để ngỏ cơ hội

Anh về thưa má thưa ba
Rằng mai là tết qua nhà ngắm bông

Bởi vậy đời có không ít mối tình nên duyên nhờ bánh ít, món bánh truyền thống dân dã lại là ông mai bà mối bắt cầu cho những lứa đôi.

Ất Lăng thành, 0224

TIỂU LỤC THẦN PHONG

VVM.25.10.2024.