VỀ BÀI THƠ “NGƯỜI BÁN THAN ”
ĐƯỢC CHO LÀ CỦA TRẦN KHÁNH DƯ

T rần Khánh Dư là một danh tướng nhà Trần, được vua Trần phong tước Nhân Huệ vương, phong chức Phó đô Tướng quân. Ông đóng bản doanh tại Vân Đồn ( Quan Lạn, Quảng Ninh hiện nay) để chặn thủy quân Nguyên trong cuộc xâm lăng lần thứ 3, đầu năm 1288. Chiến công lớn nhất của ông là đã đánh chìm đoàn thuyền lương Trương Văn Hổ ở “ Đồn sơn lục thủy dương” ( theo Nguyên sử: Vùng nước biển xanh ở núi Đồn ), vì thế, có người nhầm, tưởng là vùng vịnh ven bờ Bãi Cháy bây giờ, nơi có 6 con suối đổ nước vào vụng Cửa Lục rồi ra vịnh Hạ Long. Chính chiến công này ở trên biển đã làm vỡ trận của quân Nguyên ở trên bờ. Vì thế, Trấn Nam vương, Thái tử nhà Nguyên Thoát Hoan cầm đầu cuộc xâm lăng lần này, đã cho quân tháo lui, theo đường bộ qua Lạng Sơn và đường thủy qua sông Bạch Đằng. Chiến thắng vĩ đại trên sông Bạch Đằng của nhà Trần năm 1288, bắt đầu từ chiến công có ý nghĩa then chốt này của Trần Khánh Dư trên vùng biển Quan Lạn, Vân Đồn, Quảng Ninh.

Quê ông ở huyện Chí Linh, Hải Dương, nơi sông Thái Bình chia nước cho sông Kinh Thày ra biển, hiện nay mang tên tước của ông là xã Nhân Huệ. Ông có thời bị tội, vua Trần tước hết tước hiệu, tịch thu hết gia sản, ông phải về sống tại đất được phong của cha, làm nghề bán than cho các thuyền bè cập vào bến này. Từ đầu thời Nguyễn, đã có bài thơ Người bán than, thể “thất ngôn bát cú luật đường” với những đặc trưng nghệ thuật Nguyễn 100% , người ta gán cho Trần Khánh Dư. Nhiều người ở Hải Dương và Quảng Ninh cứ tưởng đây là sáng tác của ông lúc sinh thời. Tôi đọc và nhận ra ngay, chắc chắn không phải thơ thời Trần, rõ ràng là thơ thời Nguyễn, rồi gán cho ông, nhưng là thơ của ai thì tôi không biết rõ.

Hai nhà văn rất nổi tiếng thời Nguyễn là Phạm Đình Hổ ( 1768 – 1839 ) và Nguyễn Án ( 1770 – 1815) có tập kí chung là “Tang thương ngẫu lục”. Sách này gồm 90 bài, dài ngắn khác nhau, hai ông viết riêng, nhưng gộp là thành một tập chung, hơi văn vẫn rất gần gũi, thống nhất. Theo sự khảo cứu rất công phu của học giả Đào Duy Anh, một nhà rất uyên bác, thì tập này là kí sự, ghi những việc thật, người thật, những điều mắt thấy tai nghe, không hư cấu, được Phạm Đình Hổ khởi thảo từ cuối Lê (khoảng năm 1786) và kết thúc trước khi Phạm Đình Hổ qua đời ( 1839), như vậy, tập kí được viết và hoàn thành từ đời Gia Long đến đời Minh Mạng nhà Nguyễn ( 1802 – 1840).

Tôi có trên tay tập sách này do Nhà xuất bản Văn học ấn hành tháng 5/ 1972. Từ trang 153 đến 156 là bài Người bán than, ghi rõ tác giả là ông Nguyễn, làm nghề bán than và viết bài thơ này bằng chữ quốc ngữ. Ông ở ẩn, không chịu ra làm quan, cũng không có quan hệ gần gũi với ai, không tiết lộ với ai điều gì. Ông Hoàng nghe thơ ông và chép lại, rất khen, tặng thưởng cho ông 5 quan tiền, nhưng ông không nhận, liền quảy gánh than đi ngay. Bài thơ viết bằng chữ quốc ngữ, chép lại nguyên văn như sau: