TẢN MẠN VỀ TRÀ (VI)

I. Giai thoại trà

Uống trà, nói chuyện trà mà thiếu những giai thoại về trà quả mất đi phân nửa hồn trà. Bao quanh những huyền thoại trà có những giai thoại nửa hư, nửa thực để ca tụng trà. Cái thú của giai thoại là cho chúng ta một nụ cười hóm hỉnh, một triết lý thâm trầm hay một câu thi phú đối đáp xuất thần. Dưới đây là một số giai thoại lượm lặt được:

1. Giai thoại về thuốc linh đan

[ Người Trung Hoa từng nhắc đến lò luyện kim đan, viên thuốc linh đan cũng như một loại trà tên là “trà tố nữ” (hay trà trinh nữ) như là một thành tích kỳ diệu của văn hóa nước họ. Nhưng tư liệu của người Tàu viết về những thứ này lại rất mơ hồ không rõ ràng, khiến cho người Trung Hoa đời sau cho rằng đó là những thứ không có thật, mà chỉ là truyền kỳ. Vậy mà câu chuyện lò luyện kim đan và trà trinh nữ lại là chuyện có thật được ghi chép trong lịch sử Việt Nam, là Made in Việt Nam 100%. Gíao sư Hoàng Xuân Hãn trong quá trình nghiên cứu về lịch sử vùng đất La Sơn (Hà Tĩnh) đã lục tìm được tư liệu ghi chép về loại trà này. Theo đó ghi chép của lịch sử và cả ghi chép của La Sơn phu tử Nguyễn Thiếp, thì chính ông là người truyền phép tu tiên và phương pháp luyện trà trinh nữ cho quan tham tụng Nguyễn Hoãn (năm Cảnh Hưng thứ 44 – 1784, đời chúa Tĩnh Đô Vương Trịnh Sâm). Sau đó được Nguyễn Hoãn triển khai luyện đan ở chốn cung đình và trở thành một loại trà thượng phẩm, thịnh hành ở thời Lê – Trịnh. Ghi chép tại mục Tiên khảo Đạo tu lục – Nguyễn Gia Thế Đức Phổ dòng La Sơn Phu Tử như sau: “…Nguyễn Hoãn nuôi con gái 15 tuổi để làm đỉnh, chú thích rõ chép mật truyền biết rằng kim đan đại dược là ở nữ đỉnh (đỉnh là đồ nấu thuốc tu tiên, nữ đỉnh là con gái đồng trinh dùng để thay đỉnh luyện đan) …giờ Tuất, giờ Hợi lúc âm khí thịnh, làm phép thái thủ, trên cho hấp khí trời, dưới lấy tinh. Đỉnh lực nào kém lập tức cho thay. Trong khuê phòng thường có ba bốn người, người ở lâu được vài năm, người ở mau được tám chín tháng, cả thảy hơn trăm nữ đỉnh..”. Như vậy đã rõ: Kim đan đại dược đồn đại xưa nay trong thiên hạ chính là trà trinh nữ. Người xưa đợi đến giờ âm thịnh của tuần trăng, lựa chọn những thiếu nữ đồng trinh ở độ tuổi 15 – 16 có khả năng toát năng lượng âm tốt nhất cho quấn trà quanh người, rồi để nằm phơi dưới trời khuya để hấp thu hai nguồn năng lượng âm của trăng và của người trinh nữ. Có người hiểu rằng treo túi trà vào chỗ kín của nữ giới tôi e là không phải? Tinh ở đây nên hiểu là tinh khí. Như tôi đã có nói ở phân trên bài viết: thần là năng lượng của vũ trụ, tinh là năng lượng của vạn vật, “dưới lấy tinh” trong mô tả của La Sơn Phu Tử ý là hấp thu lấy nguồn tinh lực của người trinh nữ. Thứ trà ấy mang năng lực âm, chỉ dành cho nam giới dùng trong phép tu tiên, uống vào thì cân bằng âm dương, cơ thể trở nên sức lực dẻo dai phi thường. La Sơn Phu Tử cũng mô tả Nguyễn Hoãn: “ Nhờ dày công tu luyện, nên ông già mà tóc bạc, mặt trẻ. Hơn 60 tuổi còn sinh 4 con”.
Về cuộc đời của Nguyễn Thiếp, ông đỗ Tam trường năm Mậu thìn (1748). Được bổ làm quan tri huyện ở Nghệ An dưới thời Lê – Trịnh, nhưng về sau ông đã cáo quan lên núi Thiên Nhận tu tiên. Đạo tu tiên là dòng đạo chính thống của người Việt Nam, có từ thời vua Hùng trên đất Hà Tĩnh. Truyền thuyết Tiên Dung – Chử Đồng Tử còn lưu lại vết tích trên núi Quỳnh Viên mà Hoàng giáp tiến sĩ Bùi Dương Lịch đã nhắc đến khi nói về suối Hiêu Hiêu. Cho đến thế kỷ thứ 18, 19, biệt danh của các văn nhân chí sĩ xứ Nghệ An thể hiện họ đều là các đạo sĩ. Sau do thịnh tình của vua Quang Trung, mời đến 3 lần, Nguyễn Thiếp mới chịu xuống núi và nhận lời làm quân sư của vua Quang Trung. Khi nhà Nguyễn Tây Sơn thất thế. Vua Gia Long Nguyễn Ánh tiếp tục vời ông vào triều nhưng ông từ chối, tiếp tục lên núi tu tiên và mất ở đó. Nơi ấy ngày nay vẫn còn di tích. Thứ trà mà Nguyễn Thiếp sử dụng để luyện đan ắt hẳn là thứ trà búp đặc sản địa phương của vùng La Giang quê ông] – (Trà Đạo Việt Nam – Phan Lan Hoa)

2. Giai thoại về Nguyễn Khuyến

Một giai thoại rất có vẻ thực liên quan đến một loài cây cũng gọi là trà nhưng thường người ta gọi là sơn trà hay trà mi . Giai thoại này liên quan đến một nhà thơ nổi tiếng Việt Nam là cụ Nguyễn Khuyến.

Vào năm 1905, tuần phủ Hưng Yên tên là Lê Hoan có tổ chức cuộc thi thơ “Vịnh Kiều”. Dù không muốn tham gia, nhưng nhiều lần quan tuần phủ triệu mời nên cuối cùng cụ Nguyễn Khuyến đành tham dự ban giám khảo.

Trong cuộc thi này Chu Mạnh Trinh có gửi hai chục bài đến dự thi và đoạt giải nhất kỳ thi này. Tuy nhiên. khi chấm thi Nguyễn Khuyến thấy thơ Mạnh Trinh có hai câu:

Làng nho người cũng coi ra vẽ,
Bợm xỏ ai ngờ mắc phải tay!

Là một nhà nho, cụ Nguyễn Khuyến rất nghiêm trong ý tứ câu đối, phê ngay:

Rằng hay thì thật là hay,
Đem nho đối xỏ lão này không ưa.

Tuy đoạt giải nhất nhưng lời phê này lọt đến tai Chu mạnh Trinh, Trinh để bụng không vui. Về sau khi làm án sát Hưng Yên, lúc đó Nguyễn Khuyến mắt đã lòa, Mạnh Trinh biếu cụ Nguyễn một chậu hoa trà (loài hoa chỉ có sắc mà không có mùi hương) với dụng ý châm biếm cụ Nguyễn không biết thưởng thức văn thơ. Cụ Nguyễn Khuyến cũng hiểu và viết một bài thơ gửi Chu Mạnh Trinh như sau:

Tết đến người cho một chậu trà,
Đương say còn biết cóc đâu hoa!
Da mồi tóc bạc, ta già nhỉ,
Áo tía đai vàng, bác đó a?
Mưa nhỏ những kinh phường xỏ lá,
Gió to luống sợ lúc rơi già!
Lâu nay ta chỉ xem bằng mũi,
Đếch thấy hơi thơm, một tiếng khà!

Chu Mạnh Trinh đọc xong mới thấy hổ thẹn lòng nhỏ nhen của mình và càng khâm phục phẩm chất cụ Nguyễn.

3. Giai thoại về Trà sư Nhật

Chỉ ai sống vì cái đẹp mới được chết thật đẹp. Giây phút cuối đời của các đại trà sư vẫn đầy vẻ tao nhã tuyệt đẹp như khi họ từng sống. Luôn đi tìm sự hòa điệu với nhịp sống vĩ đại của vũ trụ, các trà sư mãi mãi chuẩn bị cho sự hòa nhập vào cõi hư vô. Câu chuyện “Chén Trà Cuối Cùng của Lợi Hưu” sẽ mãi vươn lên đỉnh cao của sự bi hùng đó.

Tình bằng hữu giữa Lợi Hưu (Rikiu) và Thái Cáp Tú Cát (Taiko-Hideyoshi) dài bao lâu, sự quý kính đối với bậc trà sư của người chiến binh vĩ đại càng cao bấy nhiêu. Nhưng tình bạn của một bạo chúa luôn là thứ vinh dự nguy hiểm. Thời ấy đầy rẫy sự phản trắc, và thậm chí người ta cũng chẳng dám tin vào người thân gần gũi nhất. Lợi Hưu (Rikiu) chẳng qua chỉ là một đình thần đê hạ, vậy mà ông thường cả gan biện luận trái ý với vị chúa công bạo tàn của mình. Lợi dụng những lúc có sự lạnh nhạt giữa Thái Cáp và Lợi Hưu, kẻ thù của Lợi Hưu cáo buộc ông liên can vào một âm mưu hạ độc bạo chúa này. Chuyện này xì xào đến tai Tú Cát (Hideyoshi) thứ nước uống màu xanh lục chết người này được pha chế bởi một trà sư và dành dâng lên cho Tú Cát. Với Tú Cát, chỉ cần nghi ngờ thôi cũng đủ là bằng cớ cho hành hình ngay tức khắc, và chẳng lời kêu xin nào lay chuyển được vì quân chủ đang thịnh nộ. Chỉ có một ân điển dành cho kẻ bị kết án – vinh dự được tự xử mình.

Vào ngày định mạng tự xử, Lợi Hưu (Rikiu) cho vời các đại môn đồ của mình lại dự nghi lễ trà lần cuối. Đến giờ đã định, các khách mời buồn thảm đứng ngay trước cổng, dưới mắt họ những hàng cây hai bên lối đi trong vườn dường như đang rùng mình, và trong tiếng xào xạc của tàn lá nghe như có tiếng rên rỉ của những vong linh vô chủ. Mấy chiếc đèn đá xám xịt (Thạch đăng lung) sừng sững như những âm binh đứng gác trước cổng Quỷ Môn Quan. Một làn hương thơm từ trà thất tỏa ra, đó là lời triệu mời khách vào trong. Từng người một bước tới và an tọa vào vị trí của mình. Trên sàn gian treo một bức hoành, dòng chữ tuyệt đẹp của một vị tăng thời xa xưa nói về tính không của muôn vật trên cõi trần này. Ấm nước reo, nó đang sôi trên lò than hồng, nghe như tiếng ve sầu trút ra lời phiền muộn của chúng trước sự chia ly với mùa hè. Chủ nhân bước vào trà thất. Mỗi người lần lượt được mời trà, và mỗi người lần lượt tĩnh lặng uống cạn chén của mình; chủ nhà dùng cuối cùng. Theo nghi thức, vị khách trưởng tôn xin phép xem xét trà cụ. Lợi Hưu bày ra mọi thứ trà cụ, với cả bức hoành. Sau khi mọi người buông lời tán thán, Lợi Hưu biếu mỗi người một món đồ làm kỷ vật. Chỉ còn lại chiếc chén ông đang dùng. “Chiếc chén này sẽ không còn, nó đã bị kẻ bất hạnh này làm cho ô uế nên chẳng thể để ai dùng nữa.”. Nói xong ông đập vỡ chén ra từng mảnh.

Buổi lễ đã kết thúc, khách dự không ai cầm được nước mắt, nói lời vĩnh quyết và lui ra khỏi phòng. Chỉ một người, người gần gủi và thân cận nhất với Lợi Hưu, được yêu cầu ở lại làm chứng nhân cho đoạn cuối. Lợi Hưu cỡi chiếc áo trà hội ra và cẩn thận gấp lại trên chiếu, lộ ra chiếc tử phục trắng toát không một vết bẩn mà ông đã mặc giấu từ trước ở bên trong. Ông trìu mến nhìn ánh loé phát ra từ lưỡi thanh đoản đao định mệnh, rồi ngâm tặng nó mấy vần thơ diễm tuyệt:

Chào ngươi,
Ôi thanh gươm vĩnh hằng!
Quán tưởng Phật đà
Và quán tưởng Đạt Ma
Ngươi có chìa khóa đi vào đại đạo.

Lợi Hưu đi vào cõi hư vô với nụ cười nở trên khuôn mặt.
(Trích: Trà Đạo – Bảo Sơn dịch từ The Book of Tea của Okakura Kakuzo)
.

4. Trà và Thiền

a. Nan-in, một Thiền sư Nhật sống vào thời Minh Trị (1868-1912), tiếp một giáo sư đại học đến hỏi về Thiền. Nan-in mời trà. Ông đã rót đầy tách của khách nhưng vẫn tiếp tục rót thêm. Vị giáo sư ngồi nhìn nước trong tách tràn ra cho đến khi không kiềm mình được nữa: “Đầy quá rồi. Xin đừng rót nữa”. Nan-in nói: “Giống như cái tách này, ông cũng đầy ắp những quan niệm, những tư tưởng của ông. Làm sao tôi có thể bày tỏ Thiền cho ông được, trừ phi ông cạn cái tách của ông trước? (Góp Nhặt Cát Đá – Đỗ Đình Đồng dịch)

b. Một chàng trai tìm đến nhà sư, anh hỏi:
-Thưa thầy! Con muốn buông xuôi tất cả, nhưng con do dự quá, con mệt mỏi vô cùng.
Nhà sư đưa anh một cái tách và bảo anh cầm, đoạn ông rót đầy tách trà nóng vừa mới pha xong. Chàng trai nóng quá, nhưng anh vẫn không buông tay, mà chuyển từ tay này sang tay kia cho đến khi nguội đi rồi uống và cảm nhận thấy rất ngon.
Lúc này nhà sư mới từ tốn nói:
– Cứ đau là buông thì con sẽ bỏ lỡ những cái tốt đẹp sau đó!
Vấn đề: Tại sao cứ đau là phải buông, trong khi còn có thể làm cho nó tốt đẹp hơn?
“Trong cuộc đời vốn phức tạp này, chỉ có ta mới biết lúc nào nên cầm lên & bỏ xuống chuyện của chính mình – (Lời dạy từ các Thiền sư)

II. Văn viết về trà

Xin trích ra đây vài đoạn lý thú bài tản mạn “Tôi Nghe Tiếng Nước Reo Trên Bếp” của văn thi sĩ Nguyễn Xuân Thiệp liên quan tới trà.

[ Tiếng nước reo trên bếp là âm thanh quen thuộc của nhiều người Việt mình. Với Nguyễn nó gợi lên nhiều hình ảnh và cảm xúc của những chặng đời đã qua. Nó là âm thanh của đoàn viên ấm cúng mà đôi khi cũng là tiếng vọng của cô đơn khi ta đã đi vào buổi chiều của đời với nhiều mất mát …
… Ở Đà Lạt, còn có những buổi sớm mai đun nước pha trà trong quán Lục Huyền Cầm của Lê Uyên Phương. Trà tường vi. Thật là tuyệt vời. Tiếng nước reo trong căn nhà gỗ, những cánh tường vi nổi trong chung trà thơm ngát. Hai anh em bàn về việc đưa những bài Sử Ca (thơ Nguyễn Xuân Thiệp, nhạc Lê Uyên Phương) lên sân khấu –có ban hợp xướng, và người đọc thơ dẫn chương trình và cái màn phông là cảnh một ải quan với vầng trăng khuyết. Tất cả những dự tính đó cũng như bao điều đẹp đẽ ở đời cuối cùng đã không thực hiện được. Chỉ còn tiếng nước reo trên bếp hồng và mùi hương trà tường vi trong trí tưởng.
Âm thanh của ấm nước reo trên bếp và mùi hương cúc, dạ lý hương, hương tường vi bỗng tắt hết khi bước chân vào những trại tù Cộng Sản. Thỉnh thoảng lắm mới nghe được tiếng nước sôi trong những lon guigoz cải thiện rau củ. Ôi những âm thanh của nhọc nhằn, khổ ải.
Cho tới ngày ra trại, đi định cư ở Mỹ. Sang tới Mỹ ấm nước lại reo mỗi buổi sáng mai. Cuộc đời ấm trở lại. Xin hãy đọc một đoạn trong bài Trà Ca:
“Đầu xuân, một bạn văn ở Los Angeles gởi cho gói trà. Trà mang nhãn hiệu Tuyết Sơn, mở ra thơm ngát. Lúc bấy giơ tuyết phủ trắng thành Oklahoma, nơi tôi ở. Chỉ trong một đêm, phong cảnh đã đổi khác, như trong truyện thần tiên của Hans Christian Andersen. Buổi sáng mở cửa nhìn ra vườn, ngạc nhiên đến sững sờ, vừa cảm động vừa hân hoan. Tuyết, lần đầu tiên nhìn thấy trong đời. Vội vàng vào bếp đun ấm nước. Tiếng nước reo như tiếng gió qua lũng thông vàng. Hương trà bốc lên trong tĩnh lặng sớm mai khi tuyết đã trắng mái nhà, cây cối, bờ rào và những con đường hiu quạnh. Một vài bóng quạ chập chờn, điểm những chấm đen thẫm, như trong tranh mộc bản. Nâng chung trà lên, nóng ấm trong lòng bàn tay. Uống vào một ngụm, nhìn ra tuyết bay, thấy mình là người hạnh phúc trên đời. Thì ra, hạnh phúc vẫn có đấy, dẫu hiếm hoi và nhỏ bé so với những nỗi khổ vô cùng tận của kiếp người. Vậy, bạn bè ơi, hãy tận hưởng những hạnh phúc phù du ấy đi, để hồn tan trong hương trà buổi sớm mai, và nghĩ đến những điều tốt đẹp trên đời”.
Đó là những ngày đầu mới tới Mỹ ở Oklahoma. Sau này ở Dallas, trong ngôi nhà của con trai trên đường White Swan hay trong căn townhouse thuê trong khu Woodcreek, tiếng nước vẫn reo mỗi sáng mai. Vợ phải thức dậy đi làm sớm nên mình dậy theo nấu ấm nước pha cà phê và trà hai người cùng uống. Ôi những tháng năm hạnh phúc đã qua làm sao quên được. Bây giờ, mỗi sáng mình vẫn đun ấm nước pha cà phê nhưng cà phê chỉ một mình. Cuộc đời sang trang khác, cô liêu và quạnh quẽ, may còn tiếng nước reo để tưởng tượng một hình bóng xa…] (Tôi Nghe Tiếng Nước Reo Trên Bếp – Nguyễn Xuân Thiệp, Phố Văn Blog)

III. Phiếm luận

1. Trà tam rượu tứ

Thử tìm hiểu xem câu tục ngữ “trà tam rượu tứ” này muốn nói điều gì?

Có nhiều ý kiến:

11. “Trà tam, rượu tứ” là gì? Xin thưa: Độc ẩm một mình thì gọi là U (trầm mặc); hai người đối ẩm thì gọi là Thắng (vui tươi); ba người cùng thưởng ẩm thì gọi là Thích (là thân bằng 戚友, là vui buồn có nhau 休戚與共); còn chén trà được bề trên ban thưởng thì gọi là Tứ 賜 (ban ân). “Trà tam” gọi là Thích: là trà uống vì thân bằng, vì vui buồn có nhau; còn “rượu tứ” là thứ rượu ban thưởng giữa quân thần, giữa bề trên bề dưới. Nhưng đến đời Tĩnh Đô Vương Trịnh Sâm, khi chúa tự coi mình là nô bộc của trà, thì rượu tứ đã được thay bằng trà tứ, vậy là phong phú Việt Nam, rượu tứ có mà trà tứ cũng có trên đời. Có trà thưởng thì cũng có trà phạt, khi thấy chủ nhân hắt chén trà ra sân, thì khách nên lịch sự đứng dậy cáo từ ra về, bởi đó là thái độ không muốn tiếp chuyện nữa rồi.(Trà Đạo Việt Nam – Phan Lan Hoa)

12. Nếu tách riêng “chè tam” thì có thể hiểu là “trà tam tuần” (3 lần pha trà -3 lần cho nước vào ấm trà). Uống trà không nên uống quá 3 tuần, vì lần nước thứ ba trà đã nhạt, mất ngon. Phần trên đã nói: Nước thứ nhất được gọi là Hoàng Đế trà, theo nguyên tắc Quân Sư Phụ; nước thứ hai là Lão Bá trà, tức là cha mẹ ông bà, hay thầy giáo, người mình kính trọng; nước thứ ba gọi là Bình Dân trà.
Còn “rượu tứ” có thể hiểu uống rượu không nên uống quá 4 chung, vì sẽ làm người ta say, gây ra những hậu quả đáng tiếc. Nếu uống trong định mức đó thì ngon và có lợi cho sức khỏe, còn uống quá số lượng đó là thừa, mất ngon và kết quả là rất khó lường.
Rượu thì nồng độ phải là “sủi tăm”, “cuốc lủi”, sực nức cay nồng, không nhạt thếch, không cháy cổ mới là rượu ngon, nhắm đến chén thứ tư- “tửu tứ” là vừa đủ độ ngà, là ranh giới giữa chừng mực và độ bốc.

13. Có người giải thích “trà tam rượu tứ” là uống trà phải uống ba người, uống rượu phải uống bốn người! Họ biện luận rằng, uống trà là để bàn thế sự, kim cổ đông tây, nên cần người thứ ba làm trọng tài! Còn uống rượu phải có bốn người, chia 2 cặp nói chuyện, rồi thay nhau mới vui (“Tửu nhập ngôn xuất”: Rượu vào lời ra).

Ý này có vấn đề:
– Nếu nói uống trà cần người thứ ba để làm trọng tài, thi lỡ người thứ ba hùa theo người kia thì sao? (thường xảy ra)
– Còn nếu nói khi uống rượu cần bốn người để chia phe cho cân sức, thì lỡ ba người chọi một thì sao? (thường xảy ra)

14. Ý kiến thứ ba dựa vào Kinh Dịch (của tác giả bài viết):

Trước hết ta nên chú ý trong Kinh Dịch:
– Số lẻ: 1, 3, 5 … là số dương; số chẳng: 2, 4, 6 … là số âm:
– Chữ dương (陽) gồm hai phần: bên trái là sườn núi hoặc bức tường; bên phải, trên có mặt trời lên khỏi chân trời, dưới là những tia sáng mặt trời chiếu xuống: – Do đó, dương trỏ phía có ánh sáng, phía sáng.
– Chữ âm (陰) gồm hai phần: bên trái cũng là sườn núi, bên phải, trên có nóc nhà, dưới có đám mây: -Do đó, âm trỏ phía mặt trời bị che khuất, không có ánh nắng, phía tối.
Phía có ánh nắng thì ấm áp, cây cối tươi tốt; còn phía không có ánh nắng thì lạnh lẽo, cây cối không phát triển. Do đó âm/ dương từ cái nghĩa tối/ sáng chuyển qua nghĩa lạnh/ nóng, đêm/ ngày, mùa đông/ mùa hè, mặt trăng/ mặt trời, chết/ sống, yếu/mạnh, giống cái/ giống đực, suy/ thịnh, xấu/ tốt, hư/ thực, tiểu nhân/ quân tử, đóng/ mở, đục/ trong…

. Tam = 3, tượng trưng cho Càn/Trời -Tam Thiên (3: tròn)
. Tứ = 4, tượng trưng cho Khôn/Đất – Tứ Địa (4: vuông)

Do nghĩa này câu “trà tam rượu tứ” người xưa quan niệm là uống trà – dương – thanh tao, cao nhã … ; còn uống rượu – âm – phàm tục.

Lại nữa người xưa cũng thường nói: Ăn ở vuông tròn: Tam=tròn, Tứ= vuông. Đồng tiền xưa tròn bao vuông ở giữa, cũng nói rõ sự cao nhã của tròn bao trọn cái “gồ ghề” “sắc cạnh” vuông.
“Ăn ở sao cho vuông tròn” nghĩa là ăn ở sao cho phải đạo.

Vì uống trà suy nghĩ thâm trầm, kín đáo … còn uống rượu thì ồn ào, “rượu vào lời ra”, nên thời Pháp thuộc, mật thám thường theo dõi uống trà hơn uống rượu. Thời này giống chăng?

15. Ý nghĩ sau đây cũng hợp lý:

Tam: 3 muốn nói là ít người, Tứ: 4 là nhiều người. Uống trà thì cần ít người, uống rượu thì nhiều người mới hay.

2. Ngôn ngữ hai miền

Anh chàng sinh viên gốc Hà Nội vừa vô nam quen được cô bạn gái dễ thương. Sau một hồi tán tỉnh mời được cô bạn đi uống nước, nhưng trong lòng thắc thỏm vì túi tiền quá mỏng. Tìm được một quán nước vỉa hề, hai người ngồi uống nước hàn huyên. Anh chàng vốn bệnh sĩ Hà Nội cao giọng kêu cô chủ quán: “Chị ơi cho xin hai ly chè”. Hai người tiếp tục hàn huyên nhưng chờ quá lâu mà chẳng thấy mang trà ra. Anh chàng hỏi lại. Cô quán nhiệt tình trả lời: “Dạ, em nhờ đứa em đi mua chè cho anh chị rồi”. Anh chàng chẳng hiểu gì, còn cô bạn gái phá lên cười. “Chè này là chè đậu nấu đường, thôi anh nán một chút ăn cho vui”, cô gái nói. (Miền Bắc gọi trà là chè). Anh chàng trong bụng rầu thúi ruột nhưng ngoài mặt cố làm vui. Ngày mai lại ăn mì tôm mất rồi – (Nguồn khanhhoathuynga)

PHẦN KẾT

1. Xem kiểu cách người Trung Hoa rót nước trà vào tách bằng cách dơ cao tay quá đầu rồi rót từ trên cao rót xuống như một dòng thác. Trông thì cũng ra chiều nghệ thuật điêu luyện, đạt được sự vui mắt cho khách thưởng trà. Nhưng thiển suy, dòng trà chảy như thế há chẳng phải trở nên cấp thiết lắm ư? Hương trà thơm bị hao tán vào trong không gian biết bao nhiêu? Trộm nghĩ, nếu như đang rót trà mà có một cơn gió mạnh vô tình ngang qua coi như cuỗm đi hết hương trà thơm theo gió còn gì? Đó là chưa nói nhiệt trà còn lại bao nhiêu để dẫn thần vào cho cơ thể được hưởng thụ? Triết lý về giữ gìn sức khỏe của người Việt là “ăn nóng, uống sôi”, cho nên trà chưa uống đã nguội là nhất thiết không thể chấp nhận. Hay người Nhật, những lại dùng que bông tre để đánh trà cho sủi bọt đục ngầu lên rồi mới uống, sự thanh trong không còn, cái thần của nước há còn ư? Cả hai điều ấy người Việt đều tối kị, bởi nó làm giảm đi cả thần lẫn thể là thứ mà người Việt coi là tinh hoa của phép chế trà. (Trà Đạo Việt Nam – Phan Lan Hoa)

2. Văn hóa uống trà Trung Hoa, Nhật đòi hỏi thời gian, tiền bạc – vì cần trà và trà cụ quý, đắt; hình như chỉ dành cho những người rảnh rỗi, những người trung lưu trí thức, giàu có, trưởng giả hay quyền chức. Người dân lao động làm sao có khả năng?
Giới uống trà trung lưu trí thức này thì: Nâng chén trà lên phải hai tay ngón giữa phải đỡ lấy đáy chén, ngón trỏ và ngón cái đỡ miệng chén gọi là “Tam long giá ngọc” (ba con rồng đỡ hòn ngọc). Người mời trà và khách khi nâng chén cùng nhau thưởng trà đều phải cung kính cúi đầu chào nhau. Trước khi đưa tới miệng, phải nâng chén trà sang tay trái rồi qua phải gọi là “du sơn lãm thủy” (đi chơi tiêu dao sông nước). Tiếp chuyển chén trà vào trong lòng bàn tay, nâng lên mũi để thưởng hương trà theo hơi nước bốc ra, rồi lấy tay che chén trà và miệng để nhấp một ngụm nhỏ. Từ từ cho ngụm trà đi xuống cổ họng, trầm tư thụ hưởng vị trà trong cổ và hơi trà dâng lên mũi.
Anh nông phu Việt Nam tuy không nhiều chữ nghĩa để diễn tả ra như Lô Đồng, nhưng cái thú tận hưởng đó không thiếu: Trời nắng chan chan, vác cuốc từ đồng về, ghé tạt vào quán chè xanh ven đường, gọi một bát, ngồi rút một chân lên ghế, phất phơ chiếc nón lá xua đuổi cái nóng oi bức mùa hè. Bê bát chè đã nguội lên môi, đánh ực một loáng, mồ hôi thấm ra, cơ thể đột nhiên mát mẻ với làn gió thoảng hiu hiu. Anh nông phu mĩm cười khoái trá: “Sướng”. Cái sướng của anh nông phu này chẳng cần đến 7 chén trà, và nó tự nhiên như vốn có của “Đạo”, chẳng phải suy tưởng cõi tiên. Quả vậy, người bình dân uống trà có thể một tay nâng chén lên, nhấp một miếng rồi uống một hơi, xong khà một tiếng sãng khoái. Bao lo toan trong cuộc đời phút chốc tan biến, dù bên mình chỉ có chiếc áo xác xơ với tô cơm đạm bạc.

Những người trí thức, có điều kiện, muốn tìm cái đẹp cuộc đời, triết lý, cái Đạo; tìm “thiên đường” trong thú uống trà, ở những nơi thi vị. Người dân dã thiếu hụt, sau những buổi lao động cực nhọc, ghé qua một quán tranh đầu làng, uống một bát chè vối rẻ tiền, cũng tìm thấy “thiên đường” vậy, phải không? Ai sướng hơn ai?
Nên nhớ người xưa thường nói: “Càng ít nhu cầu thì cuộc đời riêng càng nhiều an lạc”. Hình như Phật giáo cũng khuyên giống vậy: “Biết buông bỏ thì đạt đến Thiền”

3. Xin được ghi ra đây trích đoạn vui của nhà văn Lý Lạc Long về Trà và Trà Ðạo:

   Thời đại chúng ta đang sống, kỹ thuật hiện đại cho phép mọi người tiếp xúc với môi trường bên ngoài, với các nền văn hoá khác nhau trên thế giới, tạo điều kiện cho việc học hỏi các điều mới lạ và bổ ích để mở mang kiến thức, để áp dụng cho lợi ích của bản thân và đất nước. Nhưng chúng ta phải biết gạn lọc và đừng quên gốc rễ của mình. Ngưỡng mộ, thích và trân trọng Trà đạo của Nhật Bản hay Trung Hoa thì cũng tốt, nhưng so sánh và chê bai nghệ thuật và phong cách uống trà hay trà Việt Nam là một điều không đúng và nhất là khi dựa vào chỉ mấy “trà quán” phục vụ nhu cầu nhất thời của thị trường. Cái áo Kimono của Nhật, áo sường – sám của Trung Hoa, cái áo dài của Việt Nam…. mỗi cái có những nét đẹp riêng. Ở đời không có gì là tuyệt đối hoàn hảo. Và người ta thường nói ” có nằm trong chăn mới biết chăn có rận”, và không có một quốc gia nào hoàn hảo hơn một quốc gia nào. Tách trà thơm ở Việt Nam đã từ lâu là quà đón khách, là tâm tình của chủ nhà với khách viếng thăm.
   Không thể nói là vì người VN không pha chế trà cầu kỳ như người Nhật hay người Trung hoa và vì vậy mà thịnh tình của chủ với khách suy giảm. Phần tôi thì với nghệ thuật uống trà theo Trà đạo của Nhật bản hay Trung hoa thì cũng rất ngưỡng mộ, và áo Kimono hay sường-sám, cũng rất đẹp mắt… Nói cách khác là tôi chỉ “cỡi ngựa xem hoa”. Nhưng tách trà Việt nam tôi sẽ pha đãi khách và chiếc áo dài VN vẫn là đẹp nhất, gần gũi thân thương nhất. Lý do rất đơn giản: Vì tôi là người Việt Nam.
Riêng về phong cách uống trà hay thiền đạo thì vô môn quan (Việt Nam) hay hữu môn quan (Nhật Bản)… “tốt” hơn? Tôi xin phép gởi đến các bạn câu truyện “Trà Đạo” dưới đây:
   Khách đến viếng một trà thất, chủ nhân tiếp đón theo nghi phong trà đạo Nhật Bản, khách thì lại cứ rót uống tự nhiên không theo luật lệ nào cả. Chủ nhân liền thuyết trình về trà đạo, về cách pha trà và phong thái uống trà … v.v. Nghe xong khách nói:
   – À, thì ra Trà đạo là vậy. Tôi lại tưởng đạo trà là khát thì uống thôi chứ.
Rồi khách xuất khẩu ngâm:

Xưa nay trà là đạo.
Khát cứ việc uống thôi.
Nghĩ thêm trà với đạo.
Ðầu thượng trước đầu rồi!

Mời các bạn tách trà thơm (pha kiểu Việt Nam) và chúc tất cả … như ý. (Tản mạn về Trà & Trà Ðạo- Lý Lạc Long)

4. Trong quyển sách Sống Đẹp (The Importance of Living- Nguyễn Hiến Lê phỏng dịch), Lâm Ngữ Đường (Lin Yutang) có dẫn ra “Ba mươi ba lúc vui của Kim Thánh Thán”. Đây là lúc vui 1:

“Mùa hè, tháng bảy, mặt trời ngừng ở giữa trời, không có gió mà cũng không có mây, sân trước sân sau hực lên như lửa,không một con chim nào dám bay lại. Mồ hô đổ khắp mình,chảy như suối. Cơm dọn trước mặt mà ăn không được. Bảo trải chiếu để nằm trên đất, nhưng chiếu ướt nhẹp, ruồi bay lại đậu ở cổ, ở mũi, đuổi không đi. Đương lúc không biết làm sao, thì bỗng mây đen cuốn tới, sấm nổ vang như trăm vạn tiếng trống tiếng kèn của đạo quân. Mái nhà nước xối như thác. Mồ hôi ngưng chảy, đất khô như quét, ruồi bay đi hết, ăn cơm được. Chẳng cũng khoái ư?”

Tôi xin phép được viết lại câu nói trên của Kim Thánh Thán như sau:

— Mùa hè, tháng sáu, mặt trời ngừng ở giữa trời, không có gió mà cũng không có mây, nắng hực lên như lửa, không một con chim nào dám bay. Mồ hôi đổ khắp mình, chảy như suối vì lao động nặng nhọc trên ruộng đồng. Vợ mang ra một ấm trà vối, cùng với một bát to; bảo đến ngồi nghỉ dưới tàn cây, thân dựa vào gốc cây, chân duỗi dài, ực một bát trà đầy vợ rót trao, khà một tiếng rõ to. Chẳng cũng khoái ư?

Và bổ xung thêm câu nói thứ ba mươi bốn, xem như lời kết bài:

– Đang bị vợ cằn nhằn bất tài, không làm được nhiều tiền mua cho vợ con hột xoàn, túi xách hiệu Gucci, Louis Vuitton … xe Lexus, Mercedes…; bất thình lình người bạn hàng xóm lên tiếng mời: Anh Ba ơi, qua nhà thưởng thức chén trà thơm và phiếm luận kiếp đàn ông cho vui. Chẳng cũng khoái ư?

5. Nhân sưu khảo về trà, tôi nhớ đến tiền nhân: Nhà yêu nước Sào Nam Phan Bội Châu (1867, Nghệ An – 1940, Huế, Vietnam)

Cụ Phan Bội Châu và các nhà ái quốc suy tôn Kỳ Ngoại Hầu Cường Để làm minh chủ và khởi xướng phong trào Đông Du (1905), vận động người trong nước xuất dương qua Trung Hoa, Nhật Bản du học để thâu nhận kiến thức mới của nước ngoài về giúp nước nhà. Do có người phản và chỉ điểm nên cụ bị người Pháp bắt cóc ở Thượng Hải, rồi cụ Phan bị đưa về an trí tại Bến Ngự (Huế). Trong 15 năm bị giam lỏng cuối đời này – lúc bấy giờ được gọi là Ông Già Bến Ngự – cụ vẫn giữ trọn phẩm cách cao thượng, sáng tác văn thơ để kêu gọi tinh thần yêu nước.

Xin xin ra đây bài thơ cụ mượn trà để nói lên nỗi niềm yêu nước của mình:

Gọi Trà

Vì cớ sao mà khát nước hoài?
Trà đâu ta sẽ nếm mày chơi.
Chẳng Tàu thì Huế tha hồ thú,
Pha tục và tiên đặc bỏ đời.
Nóng nguội tình người năm bảy chén,
Lạt nồng mùi thế một vài hơi.
Trà ơi! Còn nước là vinh hạnh,
Cháy lưỡi khô môi, thảm những ai

(Sào Nam Phan Bội Châu)

Có thể thời gian này cụ Phan bị bệnh, hoặc bệnh tim hay bệnh tiểu đường. Do vậy nên cứ khát nước hoài. Nhưng càng đọc càng thấm ý của cụ. Trà ơi, còn nước là vinh hạnh. Cụ thương nước thương nòi, nhưng bấy giờ phải lâm tình cảnh bị giam lỏng, bó tay bó chân nên cụ cứ phải “khát nước hoài”. “Nước” hiểu theo đầy đủ tất cả nghĩa. Một lối chơi chữ quá tài hoa: vừa là đất nước vừa là dòng nước mà cũng là dòng đời lênh đênh của cụ. Cái nào cũng quý và cái nào cũng đang lâm nạn. Mình chỉ nhận ra khi không còn có nữa. (Văn Công Tuấn: Cụ Phan gọi trà)

6. Say Trà

Xin được ghi ra đây trích đoạn bài viết của TS Trần Kiêm Đoàn về Trà: “Say Trà Theo Cây Chè Shan Tuyết Rừng Việt Nam”

[ Sau năm 1975, lần đầu tiên ra Bắc, nghe nơi nầy gọi là chè, nơi kia gọi là trà để gọi tên cùng một thức uống thông dụng nhất làm ra từ sản phẩm cây trà. Quê hương miền Trung nơi tôi ra đời và lớn lên như ở Huế thì “trà” là sản phẩm lá trà khô chế biến từ cây trà và “chè” là nước uống giải khát nấu ra từ lá tươi của cây chè. Nước chè có đập dập miếng gừng là thức uống giải khát “chính quy” cho hầu hết tầng lớp nông dân, lao động và mọi người ở các làng quê Việt Nam.
Khi tôi lớn lên ở làng Liễu Cốc Hạ thì đã thấy vườn chè cao gấp hai đầu người mà cha mẹ tôi đã trồng nghe đâu từ mấy chục năm trước ở vườn sau nhà. Tuổi thơ thích hảo ngọt nên tôi cũng chẳng có chi thú vị với chuyện nước chè hay trà. Chỉ có một lần nhớ đời là khi anh em tôi kiếm đâu ra một bánh đường đen rồi giã vụn ra, khuấy vào nồi nước chè đậm mới nấu. Nước chè ngọt lịm không thua chi chè đậu xanh, đậu váng nên tôi múc nước chè uống thoải mái từ chén nầy đến chén khác cho đến khi đầu óc quay cuồng, tay chân bủn rủn, muốn nôn tháo ra cũng chẳng được làm mẹ tôi và cả nhà thất kinh hồn vía cho là “trúng gió” và gọi xóm làng tới cứu. Sau này, tôi mới biết đó là cơn “say nước chè”. Cơn say như một khối nặng nề ập xuống, đầu óc quay mòng mòng và thân mình như trôi nổi rồi bị nhận chìm trên sông…!
Hèn chi mà mấy o mấy chú nông dân làng tôi hát chọc nhau:

Rượu không say nước chè say mới ngại,
Bậu say trà… có cháu ngoại mệ bồng!

Đó là chuyện 70 năm trước, khi tôi mới 7, 8 tuổi. Và đây là chuyện 70 năm sau, khi tôi là một lão già… G-5, Phiếm danh “Lão G-5”: Tôi lại bị say trà lần thứ hai trong đời.
Số là tôi có cái thú uống trà buổi sáng. Uống hơn 50 năm sinh ra “tương tư” chứ chưa đến độ “nghiện”!
Hai mươi năm trước, tôi đã viết về cảm giác say trà của nhân vật Trí Hải trong tác phẩm Tu Bụi: “ Trí Hải đắm mình trong một cơn say trà ngây ngây thần trí. Nghệ thuật là con diều tri thức và tâm thức. Nó nâng cái tầm thường thành bình thường; bình thường thành lạ thường và lạ thường thành phi thường…” Phạm Xảo, một nhân vật khác trong truyện bình luận tiếp: “Uống trà là một cảm hứng nghệ thuật. Say trà là một cảm giác đạt đạo. Có mấy ai trong đời đạt đạo được một lần…” Vậy mà hôm nay tôi “đạt đạo” được lần thứ hai!

Xin được thuật lại cái duyên nợ say trà.
Một buổi sáng đẹp trời, tôi được bạn đồng môn Quốc Học Cung Trọng Bảo ở Cali báo tin là bạn Nguyễn Quốc Vọng ở Úc, có nhờ gởi tặng tôi một gói trà và một tác phẩm viết về trà Shan nên cần địa chỉ. Mấy hôm sau, tôi nhận được quà. Tôi có tật xấu là được nhận quà thường không nóng vội gởi lời cám ơn liền mà phải thưởng thức nội dung quà tặng trước đã. Quà tặng cả tháng rồi mà nay tôi mới đọc xong “Cây Chè Shan Rừng Việt Nam” của Nguyễn Quốc Vọng. Sách viết bằng hai thứ tiếng Việt và Anh. Tuy đây là một tác phẩm biên khảo đậm nét nghiên cứu khoa học nhưng lại có giá trị nổi bật về các lãnh vực chuyên biệt: Nội dung “trà sử” đầy thú vị, văn phong kết hợp hài hòa cả ba mặt ký sự, hồi ức và dữ kiện nghiên cứu học thuật. Là một Giáo sư – Tiến sĩ có thẩm quyền nhận định và dự phóng về tình hình sinh hoạt cũng như phát triển trong lĩnh vực Nông Lâm Thảo Mộc học, chàng kẻ sĩ học giả gốc Huế mình say sưa nghiên cứu giống trà Shan lưu niên cổ thụ trên vùng rừng núi Việt Nam
Theo nghiên cứu của tác giả, trà Shan là đặc sản của Việt Nam, không theo các tiêu chuẩn và đặc tính chung như trà đen hoặc trà xanh đang sản xuất và bán ra nước ngoài. Trà Shan chỉ do người dân tộc thiểu số chăm sóc, các vùng có trà Shan cổ thụ đang tồn tại và phát triển nhiều nơi như ở Điện Biên, Sơn La, Lào Cai, Yên Bái, Hà Giang… Trà shan cổ thụ là loại trà mọc tự nhiên trong rừng. Hiện 100% trà Shan cổ thụ do người dân tộc thiểu số Dao, H’Mông, Tày, Thái chăm sóc. Về đặc tính vị trí, trà Shan phải ở độ cao trên 1.000 m trong các khu rừng thuộc Điện Biên, Lào Cai, Sơn La, Hà Giang, Yên Bái… Đặc tính hình thái phải là cây cổ thụ, đường kính gốc ít là trên 20 cm. Đây là độ lớn lấy tiêu chuẩn của những cây trà trồng ở Cầu Đất từ thời Pháp thuộc khoảng 1927, giờ có đường kính hơn 20 cm. Trà cổ thụ phải là những cây trên 100 năm, cao 3 m trở lên, có hai giống lá xanh và lá đỏ. Có thể nói đây là một nguồn lợi thiên nhiên có giá trị kinh tế cao trên thị trường quốc tế đang bị quên lãng cần phải được quan tâm vực dậy.

Cây Chè Shan Tuyết

 …

Ôi! Uống trà hơn 50 năm mà hôm nay là lần đầu tiên mới được uống chén trà Shan của rừng núi quê hương. Tôi và Vọng cùng tuổi (Bính Tuất 1946), cùng xuất thân từ trường Quốc Học Huế nhưng lại lang thang đứa Úc, đứa Mỹ. Có chăng trong cái “bình minh nhất tản trà”, Vọng đã có lần nào say trà như tôi hôm nay không hè?
Sáng nay tôi dậy sớm. Việc đầu tiên như thường lệ là thắp nhang ngồi định tâm khoảng 40 phút đủ cho một cây nhang thường thắp vừa cháy hết. tiếp đến là rà soát lại bình nước nóng Tiger đã đặt đúng 194 độ F tức là 90 độ C. Đây là nhiệt độ lý tưởng cho lá trà khô nhả hết hương vị vào nước mà không bị chín hay chưa đủ độ nóng để “mãn khai” hương và vị. Tôi để sẵn bốn bình trà và bốn cái ly thủy tinh trong đã luộc nước sôi để pha riêng bốn thứ trà: Trà Shan (rừng Việt Nam), Trà Bắc Thái (Bắc Việt Nam), Trà Long Tỉnh (Hàn Châu Trung Quốc) và trà Ô Long (Đài Loan). Tôi đong trà “2 muỗng lường” bằng nhau cho mỗi loại (khoảng 1/5 bình trà cỡ trung). Sau nước đầu “tẩy trần” bỏ đi thì vào “nước chính”. Thời gian đủ ngấm để ra trà tùy từng loại. Tôi để 2 phút cho trà Shan, Bắc Thái; 3 phút cho Ô Long và Long Tỉnh. Khi trà đã rót ra 3 lượt đầy hai phần ly nhỏ, tôi bắt đầu uống thử trà. Tôi bắt đầu với trà Shan. Trà Shan có màu hổ phách (giữa vàng và cam) với hương thơm dịu nhẹ hơn trà Bắc Thái. Tôi tiếp tục uống ly đầu với cả ba thứ trà kia. Độ chát từ đậm đến nhạt có thể kể theo thứ tự là: Shan, Bắc Thái, ô Long và Long Tỉnh. Lượt thứ hai với Long Tĩnh, thứ ba với Bắc Thái và Ô Long mở đầu mới lần lượt đến ba thứ kia. Tôi uống đến tuần trà thứ ba cho đợt trà đầu và định bụng sẽ thay trà mới thêm hai lần nữa. Sau đợt đầu, tôi phải công tâm nói thẳng cảm tưởng của cá nhân mình rằng: trà Shan có khả năng trở thành một loại danh trà. Tôi nói đến “khả năng” vì còn hai điều mà theo chủ quan của tôi cần được khắc phục trong quá trình hái trà và chế biến. Đó là vị trà hơi chát. Hương trà còn nồng đượm mùi hoang dã và màu trà hơi vàng đậm so với màu xanh Bắc Thái và màu vàng trong của Ô Long và Long Tỉnh.
Say sưa với cả 4 loại trà, tôi chỉ uống quanh và ngẫm nghĩ mà quên ăn một chút gì vào bụng nên trà bắt đầu hành.
Tôi cảm thấy chóng mặt, đầu xoay quanh, toát mồ hôi và chân tay bủn rủn như bị “trúng gió” thời 70 năm về trước. Nhưng Mẹ tôi đã khuất núi, Lê (nhà tôi) thì đang tụng kinh ở tầng nhà trên, tôi phải vùng lên chiến đấu với cơn say trà bắt đầu vật vã. Bụm tay ôm mặt một hồi lâu, như một phản ứng sinh tồn mơ hồ có điều kiện, tôi nhận ra các thứ ăn uống mở ra trước mắt, tôi với ăn ngay một nắm hột “nuts” đủ loại và uống một hơi hết lon Seltzer Lime; may quá là may, tất cả đang để sẵn trên bàn. Nhắm mắt và ngồi yên một hồi lâu, người đỡ run và đầu đỡ xoay. Sau chừng nửa giờ, gió có vẻ bắt đầu “hết trúng”! Cơn say trà qua dần và tôi có thể uống một ly nước lạnh đề mỉm cười với ngày mới…] – Trần Kiêm Đoàn

LỜI KẾT:

Xin được dùng bài thơ sau đây của tôi, “Trà độc ẩm” để kết thúc tiểu luận về Trà:

Trà Độc Ẩm

Sáng nay se lạnh thu phong
Lắng nghe thu khẽ nỗi lòng thu xưa
Cạnh bên có một tách trà
Mình tôi thưởng thức bạn bè chưa ai
Ngồi đây tôi ngắm mây bay
Tách trà hương thoảng thấy đời an nhiên

(Nguyên Lạc)

Hy vọng các bạn tìm được trong tiểu luận này một vài điều bổ ích, nếu không : “Mua vui cũng được một vài trống canh“. - /.

- Tư liệu tham khảo
1. Đức Chính, Trà Luận, khanhhoathuynga
2. Minh Đức Hoài Trinh, Niệm Thư 1: Nghệ thuật yêu trà
3. Vũ Thế Ngọc, Trà Kinh
4. Bảo Sơn, Trà Đạo (bản dịch cuốn The book of Tea của Okakura Kakuzo)
5. Lin Yutang, Lâm Ngữ Đường – The Importance of Living, (Sống Đẹp, bản dịch của Nguyễn Hiến Lê)
6. Nguyễn Tuân, Vang Bóng Một Thời
7. Đỗ Đình Đồng, Góp nhặt cát đá
8. Đại Việt sử ký toàn thư
9. Việt Nam sử lược – Trần Trọng Kim
10. Trà Đạo Việt Nam – Phan Lan Hoa
11. Nguyễn Duy Chính, Phí Ngọc Hùng, Huỳnh Ái Tông, Lý Lạc Long vài bài viết về Trà
Và tài liệu trên Internet, Facebook… .
@ Mời tham khảo thêm:
Trà Sen Xứ Huế
(Nguồn : https://vnexpress.net/tra-sen-xu-hue-4093201.html)

NGUYÊN LẠC

VVM.18.8.2023.NVA