M ở đầu Truyện Kiều có đoạn tả tài sắc hai thiếu nữ nhà họ Vương, trong đó 4 câu, từ 19 đến 22 là để tả Thuý Vân; riêng câu 20 đã gây nhiều tranh luận: “khuôn trăng đầy đặn nét ngài nở nang” hay “khuôn lưng đầy đặn nét người nở nang”?
Khuôn lưng” hay “khuôn trăng”/ “nét ngài” hay “nét người”? Câu hỏi làm tốn nhiều giấy mực. Hàng mấy chục năm qua, người đọc thơ nêu nhiều thắc mắc xoay quanh những lí giải khác nhau giữa các công trình biên soạn của các học giả đã chú thích, hiệu đính Truyện Kiều bằng quốc ngữ. Bên cạnh những biên soạn của những người danh tiếng như Trương Vĩnh Ký, Bùi Kỷ, Trần Trọng Kim, Hoàng Xuân Hãn, Đào Duy Anh, Nguyễn Thạch Giang, Nguyễn Quảng Tuân, Nguyễn Tài Cẩn… lại xuất hiện một số bài viết với các luận đoán sai vì chủ quan, vì chỉ biết Truyện Kiều qua chữ quốc ngữ, không hiểu được cái phức tạp trong cấu trúc chữ nôm.
ĐIỂM MẤU CHỐT: VIỆC PHIÊN ÂM CÁC BẢN KIỀU NÔM.
Truyện Kiều bao thế kỉ qua được mọi tầng lớp từ trí thức đến bình dân ưa chuộng nên được khắc ván in nhiều lần bằng chữ nôm. Số lượng bản Kiều nôm hiện sưu tầm được tương đối nhiều hơn so với các tác phẩm chữ nôm khác. Ngoài các bản lưu trữ ở thư viện trong và ngoài nước, hiện nay tại kho sách của ông Nguyễn Khắc Bảo, một thầy thuốc đông y ở Bắc Ninh có đến 52 bản Kiều nôm cổ, trong đó có một bản chép tay được cho là cuốn đã được dùng làm mẫu để khắc in bản Kiều nôm Liễu Văn Đường 1866. Tại đây cũng có một bản được sưu tầm từ hậu duệ gia đình anh trai thi hào Nguyễn Du là ông Nguyễn Trừ.
Nhiều bản Kiều nôm khác cũng đang được các học giả lưu giữ ở thư viện riêng. Đây là những căn cứ giúp ta có thể phân biệt được đúng sai.
Để xác định được “khuôn lưng” hay “khuôn trăng”; “nét ngài” hay “nét người” thì cần xem các bản Kiều nôm cổ.
A. KHUÔN LƯNG” hay “KHUÔN TRĂNG”?
Trong chữ Hán, chữ nguyệt 月 và chữ nhục肉 khác nhau - nhưng khi biến thành bộ(1), lại giống nhau, cùng viết là 月 (2).
Ví dụ :
- Chữ lãng 朗 gồm bộ nguyệt 月 bên phải và chữ lương 良 bên trái.
- Chữ hồ 胡 gồm bộ nhục 月 bên phải và chữ cổ 古 bên trái.
Tuy lãng và hồ có phần bên phải nhìn chẳng có gì khác nhau cả nhưng phần giống nhau này lại là 2 bộ khác nhau. Trong chữ lãng là bộ nguyệt – còn trong chữ hồ là bộ nhục. Chính vì vậy, có nhiều người nhầm. Nữ sĩ Hồ Xuân Hương hay chữ thế nhưng cũng nhầm! Cứ nghĩ họ hồ của mình được kết bởi 2 chữ cổ và nguyệt (胡 = 古 + 月), Hồ Xuân Hương đặt tên ngôi nhà ngâm vịnh thơ bên hồ Tây là Cổ Nguyệt đường. Thật ra chữ hồ kết thành bởi 2 chữ : cổ và nhục cho nên ngôi nhà này phải là Cổ Nhục đường mới đúng.
Khi tạo hình chữ nôm, các nhà Nho nước ta cũng rơi vào tình cảnh như vậy đối với 2 chữ:
- Trăng :
- Lưng :
Nhìn hai chữ thì tưởng hoàn toàn giống nhau đấy nhưng người đọc văn nôm phải biết phân biệt theo ngữ cảnh, khi nào thì đọc là “lưng”, khi nào lại đọc là “trăng”.
Nếu đọc là “lưng” thì phải biết bộ 月 nằm phía trái là bộ nhục (bởi lưng thuộc thân thể, tất phải có thịt [nhục] trong đó).
Nếu đọc là trăng thì bộ 月 nằm phía trái lại là bộ nguyệt (trăng).
Điều oái oăm này đã xảy ra ở câu 20 của Truyện Kiều. Xin chứng minh trong khuôn khổ 5 bản Kiều nôm:
1. Bản Liễu Văn đường 1866 :
(Khuôn trăng đầy đặn, nét ngài nở nang)
2. Bản Kinh đời Tự Đức 1870:>
(Khuôn lưng đầy đặn, nét người nở nang) (3)
3. Bản Liễu Văn đường 1871:
(Khuôn trăng đầy đặn, nét ngài nở nang).>
4. Bản Duy Minh Thị 1872:
(Tư phong đầy đặn, nét ngài nở nang).(4)
5. Bản Kiều Oánh Mậu 1902:
(Khuôn trăng đầy đặn, nét ngài nở nang).
Vậy là trừ bản Duy Minh Thị, 4 bản nôm còn lại có 4 chữ đầu câu 20 viết giống nhau: (5).
4 chữ này được hầu hết các nhà nghiên cứu đọc là “khuôn trăng đầy đặn”, chỉ có Trương Vĩnh Ký đã đọc là “khuôn lưng đầy đặn”. Gần đây học giả Nguyễn Quảng Tuân cũng đã phiên âm 4 chữ này của bản Kinh 1870 là “khuôn lưng đầy đặn”.
|
|
Một trang của bản Kiều nôm năm 1870 do học giả Nguyễn Quảng Tuân trong chuyến đi Mỹ năm 2000 được GS. Đàm Quang Hưng tặng. Đây là bản viết tay của Tiểu Tô Lâm – Noạ Phu chép tại kinh đô Huế năm 1870 khi đang làm quan ở bộ Công dưới triều Tự Đức. (6) (Trang chữ bắt đầu từ câu 15. Đọc theo hàng dọc, từ phải sang. Mỗi hàng dọc gồm 2 câu thơ.) 15. Đầu lòng hai ả tố nga. 16. Thuý Kiều là chị, em là Thuý Vân.
17.
Mai cốt cách, tuyết tinh thần,
19.
Vân xem trang trọng khác vời,
23.
Kiều càng sắc sảo mặn mà,
25.
Nền thu thuỷ, thấp xuân sơn, * Câu 18 và câu 20 có 2 chữ “người” được vòng mực đỏ. |
Vấn đề đặt ra ở đây là: Vậy hiện nay, viết bằng quốc ngữ, ta nên chép câu này là “Khuôn trăng đầy đặn” hay “khuôn lưng đầy đặn”?
Nói nghe cũng kì nhưng quả thật chữ đọc là trăng cũng được mà đọc là lưng cũng được. Nếu đọc là trăng thì đây là câu thơ tả người thiếu nữ có khuôn mặt đầy đặn, còn đọc là lưng thì lại hiểu ra là một nàng Thuý Vân mập mạp. Tuy vậy nên đọc là “khuôn trăng” thì hơn.
Để giải thích lí do, xin trích sau đây lời kể của GS. Nguyễn Huệ Chi:
Còn nhớ vào những năm gần giữa thập niên 60 thế kỷ XX, tại Viện Văn học có những buổi tọa đàm sôi nổi nhằm góp ý cho bản Kiều khảo đính và chú giải của Viện trước khi đem xuất bản trong dịp kỷ niệm 200 năm năm sinh Nguyễn Du (1965). Là một thành viên Tổ văn học Cổ cận đại của Viện lúc ấy, tuy mới ra trường có mấy năm, tôi cũng được dự vào những cuộc thảo luận đó giữa các vị học giả. Tôi nhớ đây là những buổi trao đổi, đối thoại rất cởi mở, người trình bày và người góp ý đều có dịp bày tỏ hết chính kiến của mình. Vốn từng bị định kiến bởi điển “mày tằm nằm” từ hồi còn học ở trường, khi bàn đến mấy câu “Vân xem trang trọng khác vời/ Khuôn trăng đầy đặn nét ngài nở nang”, tôi cứ thấy có điều gì đó chưa thật yên tâm. Nghe các soạn giả cho biết còn có thể phiên âm “Vân xem trang trọng khác vời/ Khuôn lưng đầy đặn nét người nở nang” - vì chữ trăng viết Nôm là gồm chữ nguyệt 月 biểu nghĩa và chữ lăng 夌 biểu âm, song chữ nguyệt 月 lại cũng có thể hiểu là bộ nhục 肉 chỉ những gì thuộc về thân thể, và trong trường hợp ấy thì lại phải đọc là lưng, một bộ phận trong cơ thể động vật cũng như con người; còn chữ ngài có hai cách viết Nôm: viết là (nhân biểu ý + ngại biểu âm) thì có nghĩa là “người”, còn viết là (trùng biểu ý + ngại biểu âm) thì có nghĩa là “con tằm”; tuy thế, chữ Nôm thường viết lẫn chứ không tách bạch rạch ròi mà nghĩa vẫn thông với nhau - tôi hứng thú với cách phiên âm thứ hai và giơ tay tỏ ý biểu đồng tình, nhất là khi nghe chính một nhà bác học như Trương Vĩnh Ký từ lâu cũng đã từng phiên Khuôn lưng đầy đặn nét người nở nang (1875). Giữa lúc các soạn giả đang trầm ngâm cân nhắc ý kiến của tôi thì một nhà nghiên cứu có mặt trong cuộc họp, ông Lại Ngọc Cang, nay đã quá cố, bằng những lời sắc sảo, nêu câu hỏi chất vấn ngay. Theo ông, trong việc lựa chọn dị bản của Truyện Kiều, bên cạnh các tiêu chí như tự dạng chữ Nôm và ngữ âm học còn có tiêu chí cần hết sức chú trọng là quan niệm thẩm mỹ của tác giả. Ca dao chúng ta thường nói đến “Những cô thắt đáy lưng ong” để hình dung vẻ đẹp của phụ nữ. Thử tưởng tượng một Thúy Vân “khuôn lưng đầy đặn nét người nở nang” nghĩa là từ trên xuống dưới thẳng đuột, không còn chỗ nào gọi là “eo” nữa thì trong mắt Nguyễn Du có còn là “ả tố nga” (người đẹp) nữa hay không? Tất cả phòng họp chợt tỉnh ra và cười ồ lên…”
Căn cứ vào mặt chữ không được, ta đành phải nhờ vào suy luận dựa trên thực tế đời thường. Trước vấn đề này, An Chi cũng viết: “… Mới ở câu thứ 17, Nguyễn Du còn tả hai chị em Thúy Kiều, Thúy Vân là "mai cốt cách, (tuyết tinh thần)" thì có lẽ nào đến câu 20 ông lại "phản phé" mà ''thổi'' Thúy Vân lên thành một người đẹp có thân hình nở nang? Tiểu thuyết gia hạng xoàng còn chưa làm được như thế, huống hồ Nguyễn Du!...” (7)
Vậy có lẽ không nên theo cách phiên âm của cụ Trương Vĩnh Ký “khuôn lưng đầy đặn” được. Câu 20 nên đọc là “ khuôn trăng đầy đặn…”
B- “NÉT NGƯỜI” HAY “NÉT NGÀI” ?
Cái khó trong khi viết và đọc chữ nôm là thế. Đến “nét ngài”- “nét người” cũng phức tạp không kém.
Cũng xem 5 câu nôm trích ở trên ta thấy:
. Bản Liễu Văn đường 1866 : (nét ngài)
. Bản Kinh đời Tự Đức 1870 : (nét người)
. Bản Liễu Văn đường 1871 : (nét ngài)
. Bản Duy Minh Thị 1872 : (nét ngài)
. Bản Kiều Oánh Mậu 1902 : (nét ngài).
Không cần bàn chữ “nét” vì các bản đều giống nhau, chỉ có chữ “người” – hay “ngài” thì bản Kinh 1870 viết rất rõ chữ “người” còn tất cả các bản khác đều in là “ngài”.
2 chữ “người” –“ngài” có tự dạng khác nhau và thuộc 2 bộ khác nhau. Chữ “người” thuộc bộ 亻 >(nhân) còn “ngài” là con sâu tằm thì thuộc bộ 虫 (trùng). Bản Kiều nôm 1870 đã viết rõ ràng chữ “người” với bộ nhân bên phải.
Vậy nếu dùng bản Kinh đời Tự Đức 1870 chẳng hạn để phiên âm thì câu 20 là “Khuôn trăng đầy đặn nét người nở nang”; còn nếu dùng một số các bản Kiều nôm khác thì sẽ là “Khuôn trăng đầy đặn nét ngài nở nang”.
Hiện nay chưa ai biết được nguyên bản đầu tiên lúc cụ Nguyễn Du viết ra sao. Bây giờ chỉ có những bản chép lại của người đời sau thì phải tuân theo nguyên tắc là phiên âm trung thành với bản nôm có được. 2 bản nôm khác nhau sẽ cho 2 bản quốc ngữ khác nhau.
- Đọc câu “Khuôn trăng đầy đặn nét người nở nang” ta hình dung được một Thuý Vân có khuôn mặt đầy đặn với vẻ người tròn trịa, khác với Thuý Kiều. Cách tả này có vẻ toàn diện hơn và ăn khớp hơn với câu thơ trước đó : “Một người một vẻ mười phân vẹn mười”.
- Nếu là “Khuôn trăng đầy đặn nét ngài nở nang” thì câu thơ chỉ tả được mặt của Thuý Vân: giữa khuôn mặt đầy đặn là nét mày ngài thanh tú đẹp đẽ(8). Cách tả này chỉ tập trung ở khuôn mặt, không hay bằng cách tả trên. Vậy nhưng nghĩa cả hai câu đều có thể chấp nhận được.
Đến đây ta khẳng định một điều ở câu 20: Tuỳ theo bản Kiều nôm dùng để phiên âm mà bản quốc ngữ sẽ có chữ “ngài” hay “người”. Không thể nào lí giải là vì thổ âm vùng Nghệ Tĩnh mà phát sinh ra bản Kiều viết “người” thành “ngài” được bởi vì Nguyễn Du viết Kiều là viết bằng chữ nôm chứ!
Viết bằng quốc ngữ thì có thể là do thổ ngữ bản địa, người viết mắc lỗi chính tả, viết chữ “người” thành “ngài” được - còn Nguyễn Du viết Kiều và các nhà Nho xưa chép lại đều bằng chữ nôm thì 2 chữ - khác nhau, một chữ chỉ người, một chữ chỉ côn trùng, làm sao mà lẫn lộn được?
Ai
lí giải là ở câu 20, Nguyễn Du
viết chữ “người” nhưng do thổ âm Nghệ Tĩnh mà viết
lệch thành “ngài” là chứng
tỏ không biết gì về chữ nôm hoặc mơ hồ mà tưởng
rằng thời Nguyễn Du đã dùng chữ quốc ngữ (!). /.
CHÚ
THÍCH
(1) Tất cả chữ Hán tập hợp lại thành 214 bộ. Mỗi bộ gồm những chữ cùng dùng chung một thành phần giống nhau. Thành phần dùng chung ấy được gọi là bộ.
(2) Tình trạng này là đa số bên cạnh vài trường hợp đặc biệt : trong vai trò bộ thủ nhục vẫn giữ nguyên tự dạng gốc; VD: chí 胾 , hủ 腐 , luyến 臠 , tí 胔 …
(3) http://www.nomna.org: Bản phiên âm của Nguyễn Quảng Tuân.
(4) http://www.nomna.org: Bản phiên âm của Nguyễn Tài Cẩn.
(5) Chữ “đặn” nôm có thể viết nhiều cách : , , , .
(6) Sau khi nghiên cứu, khảo dị, học giả Nguyễn Quảng Tuân đã có bài viết trên tạp chí Kiến thức Ngày nay số 368 ngày 1-11-2000 giới thiệu văn bản cổ này với các nhà nghiên cứu và các độc giả trong nước. (An Introduction to Truyện Kiều - An electronic version; http://nomfoundation.org/nom-project/Tale-of-Kieu).
(7) http://kienthucngaynay.info 07/06/2006.
(8) Theo An Chi thì “nét ngài nở nang” là chỉ là nét lông mày rạng rỡ, tươi tắn. Cũng cùng ý này, Gs. Nguyễn Huệ Chi sau khi dẫn chú thích của Nguyễn Thạch Giang: “nở nang: tươi tốt” đã nêu thêm chú thích của Đại việt quấc âm tự vị của Huỳnh Tịnh Của (1895) : “nở nang ” có hai nghĩa: 1. Nở ra tươi tốt; 2. Đẹp đẽ .
Vậy nét ngài nở nang nên hiểu là nét mày đẹp chứ không nên hiểu là nét mày to, rậm.
