KHÁI QUÁT TUẦN BÁO
PHONG HÓA, NGÀY NAY & TỰ LỰC VĂN ĐOÀN

Cuốn Kỷ Yếu Triển Lãm và Hội Thảo… ấn hành ngày 22 tháng 9, 2014. Dày 320 trang đóng góp thêm nhiều bài viết không trình bày trong hai buổi hội thảo.

Với kỹ thuật điện toán hiện nay, việc thực hiện (scan & microfilm) với các tác phẩm, báo chí… chuyển qua PDF để phổ biến trên internet rất tiện dụng. Với hai tờ báo Phong Hóa, Ngày Nay trải qua gần 9 thập niên để độc giả tìm đọc là điều thú vị và nhìn lại Lịch Sử Báo Chí Việt Nam bắt đầu từ tờ Gia Định Báo (ngày 15 tháng 4 năm 1865 tại Sài Gòn) mới thấy công lao và tấm lòng của các bậc tiền nhân dấn thân vào lãnh vực báo chí.

Trước năm 1975 ở miền Nam VN và trải qua những thập niên ở hải ngoại, nhiều bài viết đề cập đến báo Phong Hóa, Ngày Nay và Tự Lực Văn Ðoàn để làm sống lại “Di sản báo chí và văn chương” vào thập niên 30 của thế kỷ XX. Nay tóm lược khái quát về đề tài nầy với tuần báo Phong Hóa và Ngày Nay. Về Tự Lực Văn Đoàn đã có nhiều tác phẩm đề cập với công trình nghiên cứu về tác giả, tác phẩm (loạt bài viết của nhà văn Thụy Khuê ở Pháp về TLVĐ là tài liệu hữu ích) nên không tóm lược trong bài viết nầy. Bài viết nầy cho nhóm Nhân Văn & Nghệ Thuật thực hiện tuyển tập.

Hai tờ tuần báo và những tác phẩm của văn đoàn này đã đưa ra những cải cách xã hội, đả phá hủ tục, đề cao tự do cá nhân, giải phóng phụ nữ, bỏ thói hư tật xấu và phổ biến lối văn trong sáng giản dị, đã ảnh hưởng rộng rãi trong lãnh vực sáng tác tiểu thuyết, thi ca…

Phong Hóa (1932-1936) là một tuần báo xuất bản tại Hà Nội (Việt Nam), trải qua hai thời kỳ: từ số 1 (ra ngày 16/6/1932) đến số 13 (ra ngày 8/9/1932) do Phạm Hữu Ninh làm Quản Lý (Administrateur) và Nguyễn Hữu Mai làm Giám Đốc Chính Trị (Directeur Politique), tòa soạn số 1 đường Carnot, Hà Nội. Từ số 14 (ra ngày 22/9/1932) đến số cuối (số 190 ra ngày 5 tháng 6 năm 1936) do nhà văn Nguyễn Tường Tam làm Giám Đốc và Phạm Hữu Mai vẫn giữ Quản Lý.

Năm 1927, Nguyễn Tường Tam du học Pháp. Ðậu cử nhân khoa học. Thời gian ở Pháp nghiên cứu về nghề báo và nghề xuất bản. Năm 1930 trở về nước. Nhất Linh Nguyễn Tường Tam cùng hai em là Hoàng Ðạo Nguyễn Tường Long và Thạch Lam Nguyễn Tường Lân xin ra tờ báo trào phúng Tiếng Cười (như tờ Le Rire  – Tiếng Cười) của Pháp), nhưng thiếu tiền, chưa ra được báo thì giấy phép quá hạn, bị rút. Nguyễn Tường Tam dạy ở trường Thăng Long (École Thang Long) cùng với Khái Hưng Trần Khánh Giư và Phạm Hữu Ninh nên khi nhà giáo Phạm Hữu Ninh vừa đình bản, Nhất Linh mua lại và tục bản tờ Phong Hóa. Khi ở Pháp, Nguyễn Tường Tam nhận thấy loại báo trào phúng khá thích hợp với sở thích của nhiều người vì vậy tờ Phong Hóa trở thành tuần báo trào phúng.

Nhất Linh thành lập Ban Biên Tập với Khái Hưng (giữ nhiều mục quan trọng trên báo Phong Hóa suốt từ số 1 cho đến số 13), Tú Mỡ (Hồ Trọng Hiếu), Hoàng Đạo, Thạch Lam,  Nguyễn Gia Trí… Tuần báo Phong Hóa số 14 ra ngày 22 tháng 9 năm 1932, có 8 trang khổ lớn (nhật trình) với chủ trương duy tân và cấp tiến “trào phúng làm phương pháp, tiếng cười làm vũ khí”.

Phong Hóa số 87 (2/3/1934) ra tuyên bố thành lập Tự Lực Văn Đoàn (nhà văn Nhất Linh đã dự tính thành lập văn đoàn từ năm 1932) vì tờ báo là cơ quan ngôn luận để phổ biến rộng rãi đến quần chúng. TLVĐ có 6 thành viên: Nhất Linh, Khái Hưng, Hoàng Đạo, Tú Mỡ, Thế Lữ (Lê Ta), sau nầy có thêm Xuân Diệu. Phong Hóa đã đăng các tác phẩm của nhóm TLVĐ. Giải Thưởng Tự Lực Văn Đoàn phổ biến trên Phong Hóa số 101, ngày 8/6/1934. Giải Thưởng Tự Lực Văn Ðoàn trao có ba lần (1935, 1937, 1939).

Tháng 6 năm 1935, báo Phong Hóa bị Thống Sứ Bắc Kỳ ra lệnh đóng cửa 3 tháng, rồi lại được tiếp tục xuất bản cho đến số 190 (ra ngày 5 tháng 6 năm 1936), bị đóng cửa hẳn.

Nhà thơ Nguyễn Vỹ, người cùng thời, đã kể về tờ báo ấy như sau:

“Ban đầu tòa soạn và ban trị sự của báo Phong Hóa đặt tại trường Thăng Long ở góc phố hàng Cót (thời Pháp là rue de Takou) và phố cửa Bắc (thời Pháp là Carnot), ít lâu sau mới dời về ở 80, phố Quán Thánh (thời Pháp là Avenue du grand Bouddha), Hà Nội…

Tôn chỉ đầu tiên của tuần báo Phong Hóa là đả kích những gì cũ kỹ của xã hội Việt Nam, và chủ trương một đời sống trưởng giả mới, thích hợp với phong trào lãng mạn của thời đại.

Cái khôn khéo tùy thời của Nguyễn Tường Tam, chủ nhiệm báo Phong Hóa, là biết lợi dụng đúng lúc sự chán nản của tinh thần thanh niên và dân chúng sau các vụ “Hội Kín” liên tiếp thất bại, gây ra máu lửa hãi hùng và tang tóc,… để phát hành tờ báo Phong Hóa, chuyên về hài hước, cốt làm cho độc giả cười, thành một trò vui nhộn.

Ông lại còn dùng giọng cười trào phúng đó để đả kích cái phong hóa cũ kỹ của xã hội Việt Nam. Do đó ông đặt ra hai nhân vật lố bịch mà ông gọi tên là “Lý Toét” và “Xã Xệ” để tượng trưng cho tất cả những gì hủ lậu, quê mùa, ngơ ngẩn, của người An Nam trước cái văn minh tân tiến của Pháp.

Ngay từ những số đầu, tờ báo Phong Hóa đã bán chạy như tôm tươi, chính là nhờ những tranh vẽ Lý Toét đầy cả mấy trang báo, và những mục khôi hài chê cười nhân vật điển hình ấy…”.

Nhất Linh Nguyễn Tường Tam thích hội họa nên có thêm bút hiệu Đông Sơn, Lãng Du…

Hoàng Đạo Nguyễn Tường Long với bút hiệu Tứ Ly vẽ tranh biếm họa, minh họa trong các bài viết trên hai tuần báo. Vì vậy có nhiều họa sĩ Nguyễn Gia Trí, Nguyễn Cát Tường, Tô Ngọc Vân, Trần Văn Cẩn, Trần Bình Lộc, Trần Quang Trân, Lê Phổ, Nguyễn Tường Lân… Họ vẽ tranh bìa, trình bày báo, vẽ minh họa và tranh khôi hài v.v…

Lý Toét ra mắt độc giả ngay từ số Phong Hóa 14, nhưng còn ngơ ngác vì chưa có tên. Sau đó họa sĩ Đông Sơn dính thêm cái tên Lý Toét vào hình vẽ, thế là Phong Hóa có trong tay một nhân vật hý họa hoàn chỉnh.

Lý Toét là một ông già nhà quê, có chức phận trong làng, chức Lý trưởng, nên được goi là Lý, mắt bị bệnh đau mắt hột từ bé, thành ra nó cứ kèm nhèm, như viền vải tây đỏ, ta gọi là mắt toét. Nhập hai chữ Lý và Toét vào nhau thành tên luôn, chứ Lý Toét không phải là tên cúng cơm, bố mẹ đặt cho.

Lần đầu tiên Xã Xệ xuất hiện trong tranh Bút Sơn là ngày 16 tháng 3 năm 1934, trên báo Phong Hóa số 89. Xã Xệ đã được đón tiếp thật nồng hậu. Xã cùng Lý lên ngay trang bìa của báo.

Xã Xệ béo ịt, thấp lè tè, đầu trọc lông lốc, còn độc một sơi tóc quăn xoắn ốc trên đỉnh. Hình ảnh Xã Xệ hoàn toàn đối chọi với Lý Toét gầy đét và cao lênh khênh. Xã ra đời để đấu láo với Lý, cãi chầy cãi cối với Lý, chung buồn chung vui với Lý…

Cha đẻ của Xã Xệ là họa sĩ Bút Sơn, từ Sài Gòn gửi tranh vẽ ra Hà Nội. Ông lấy hiệu Bút Sơn để nhái Đông Sơn. Nhưng lúc đó tên thật của họa sĩ nầy vẫn bí ẩn.

Theo nhà thơ trào phúng Tú Kềnh viết trên báo Bình Minh Xuân Mậu Thân 1968 xuất bản ở Sài Gòn: “Vào năm 1936 báo Phong Hóa, nhóm Tự Lực Văn Ðoàn, ở Hà Nội, có tổ chức cuộc thi vẽ tranh hài hước, họa sĩ chuyên vẽ tranh hài hước Bút Sơn Lê Minh Ðức ở Sài Gòn vẽ một bức tranh gửi ra Bắc dự thi”.

Phong Hóa số 190 (5/6/1936) đăng tranh Con Lý Toét vẽ nhái theo chuyện “Tam anh chiến Lã Bố” của Tam Quốc Chí, ghi tên họa sĩ Con Lý Toét. Ngắm nét bút đặc biệt sống động, có thể nhận ra họa sĩ vẽ tranh là Tô Tử (Tô Ngọc Vân), một trong những họa sĩ chính của Phong Hóa thời đó. Bức tranh này vẽ: “ba con chó cắn bố Lý Toét”, có con trai Lý Toét đứng ngoài xem, dơ tay múa chân reo hò: “A ha! Tam anh chiến nhất Bố!”

Chuyện thời Tam Quốc trong sử Tàu biến thành chuyện Lý Toét la ó chống chọi với ba con chó dữ. Nó làm người xem tranh cảm được ngay vì thấy đứa con trai reo hò vui thích trước sự nguy khốn của bố mình.

Mượn nhân vật Lã Bố (Lữ Bố) vào cuối thời Đông Hán ở Trung Hoa. Đổng Trác yêu mến tin dùng Lã Bố, ước thệ làm cha con nhưng vì tranh giành mỹ nhân Điêu Thuyền nên Lã Bố phản thùng đâm chết Đổng Trác. Với bản chất bội phản nên cuối cùng bị “gậy ông đập lưng ông” nên cuối cùng Tào Tháo nghe lời đồng minh cũ của Lã Bố là Lưu Bị, không thu nạp mà đem giết. Nhưng bức tranh còn ẩn ý khác với 3 con chó cắn lão già (quan chức Tây hay An Nam) cầm dù chạy bỏ dép, cậu bé khoái chí reo hò… có ý miệt thị nên hậu quả bị đóng cửa, không nêu lý do! (Sau đó báo Ngày Nay cũng vậy, sau số 224 ra ngày 7/9/1940, báo Ngày Nay bị rút giấy phép, đóng cửa hẳn. Không ai biết đựơc nguyên nhân. Ngay cả hồ sơ mật vụ để ở Aix en Provence cũng không thấy nói tới).

Tháng 6 năm 1935, báo Phong Hóa bị đóng cửa ba tháng vì loạt bài “Đi xem mũ cánh chuồn” châm biếm Tổng Đốc Hà Đông Hoàng Trọng Phu vì vậy khi còn tờ Phong Hóa, tuần báo Ngày Nay ra đời, số 1, ngày 30/1/1935 do Nguyễn Tường Cẩm, Nguyễn Tường Tam, Trần Khánh Giư, Nguyễn Tường Lân thay phiên nhau làm Giám Đốc.  NN số 2 (l0/2/1935) xuất hiện Chủ Bút Nguyễn Tường Lân.

Tuy không còn mục trào phúng, nhưng Ngày Nay thêm “phóng sự điều tra” với các ngòi bút sắc bén, sinh động rất hấp dẫn… Khi Phong Hóa bị đóng cửa, ban biên tập chuyển sang báo Ngày Nay số 16 (12/7/1936 và Ngày Nay số 224 (7/9/1940) là số cuối cùng. Sau vài lần thay đổi địa chỉ, tòa soạn cuối cùng ở 80 Quan Thánh, Hà Nội, nơi đặt nhà in Ngày Nay và nhà xuất bản Đời Nay.

Ngày Nay Kỷ Nguyên Mới, số 1 ra đời ngày 5/5/1945, với 20 trang, Giám Đốc là Viễn Sơn Nguyễn Tường Bách (em út trong gia đình Nguyễn Tường). Tuy là bác sĩ nhưng theo các người anh trên lãnh vực chính trị và văn chương. Năm 1942. Thạch Lam qua đời, ông trông coi nhà xuất bản Đời Nay. Ngày Nay Kỷ Nguyên Mới với Khái Hưng, Hoàng Đạo, Nguyễn Gia Trí, Tô Ngọc Vân, Tú Mỡ, Thế Lữ… với lập trường ủng hộ chính phủ Trần Trọng Kim và tố cáo tội ác của chế độ thực dân Pháp.

Đệ Nhị Thế Chiến chấm dứt, Nhật tuyên bố đầu hàng… Tình hình trong nước rối ren, Ngày Nay Kỷ Nguyên Mới đóng cửa sau số 16, ra ngày 18/8/1945.

Từ tiền bán thế kỷ XX đến nay, hai tờ Phong Hóa và Ngày Nay xuất hiện trên internet để nhìn lại giai đoạn báo chí Việt Nam với các thế hệ hậu sinh để tưởng nhớ đến các bậc tiền nhân.

Little Saigon, Jan 2023

VƯƠNG TRÙNG DƯƠNG

VVM.24.3.2023