NGUYỄN DU-HỒ XUÂN HƯƠNG;

CUỘC TÌNH THƠ HAY ẢO MỘNG ?

Không chỉ căn cứ Lưu Hương kí, nhiều người cố tìm thêm chứng cớ cho cuộc tình giữa hai nhà thơ nôm hàng đầu cùng sống thời cuối Lê, đầu Nguyễn có năm sinh, năm mất khá gần nhau.

Ở thập niên bốn mươi của thế kỉ trước, Ngô Tất Tố từng nhắc đến mối quan hệ giữa nữ sĩ Xuân Hương với ông Chiêu Bảy (Nguyễn Du) khi viết tiểu thuyết Trong rừng Nho. Chiêu Bảy mến tài và luôn bênh vực Xuân Hương khi đám Nho sĩ ở Thăng Long phản ứng quyết liệt trước những bài thơ nôm tinh nghịch, ngổ ngáo. Mối quan hệ này không phải là tình yêu trai gái… Tuy vậy Trong rừng Nho chỉ là tiểu thuyết luận đề, hư cấu sự việc và nhân vật là cốt để đả kích thói tục vô lí trong hàng Nho sĩ ngày xưa. Cách hư cấu của Ngô Tất Tố chỉ mang màu sắc của dã sử…

Gần đây, người hăng hái nhất trong việc chứng minh tình yêu Nguyễn Du-Hồ Xuân Hương là ông Hồ Đắc Duy. Bài viết Tình yêu đơn phương hay người tình thật của Nguyễn Du, ngày 26/02/2008 trên trang điện tử Vietsciences đã dẫn 4 câu thơ trích “Ngẫu hứng ngũ thư” để chứng minh cho mối giao tình ấy:

Tam nguyệt xuân thì trưởng đậu miêu,
Thiên lý hương tâm dạ cộng trường,
Tha nhật xuân phong hà xứ lai ?
Cố hương can hạn cửu phương nông.

Ông Hồ Đắc Duy chọn lấy 4 câu trong 5 bài thơ để hình thành đoạn thơ trên và cho rằng: Nguyễn Du đã dùng ẩn ngữ bởi vì 4 câu thơ trên nếu ráp nối lại và cắt bớt mỗi câu 2 chữ thì sẽ có được đoạn thơ:

Xuân thì trưởng đậu miêu,

Hương tâm dạ cộng trường,

Xuân phong hà xứ lai ?
Hương can hạn cửu phương.

Có thể đồng ý với tác giả bài viết là mỗi cặp câu sau khi cắt xong đều có chữ đầu là Xuân – Hương ; có thể đây là cách bộc lộ tình yêu ý nhị, sâu kín. Vậy nhưng nếu như ở câu thứ nhì mà cắt bớt hai chữ « thiên lí » thì chữ « cộng trường » và cả câu thơ thứ hai trở nên vô nghĩa. Tương tự như vậy, câu thứ tư cũng không thể cắt bớt chữ « nông » ở cuối. Hình thành như thế, 4 câu trên không dịch nghĩa được.

Thật ra thì trong Nam trung tạp ngâm không có bài Ngẫu hứng ngũ thư mà chỉ có Ngẫu hứng - ngũ thủ (5 bài) bằng chữ Hán. Xin phiên âm và dịch như sau:

 Bài 1: 

Tam nguyệt xuân thì trưởng đậu miêu,
Hoàng hồ phì mãn bạch hồ kiêu.
Chủ nhân tại lữ bất quy khứ,
Khả tích Hồng Sơn thuộc vãn tiều.

Dịch thơ:

Lúa đậu tháng ba đang sức lớn,
Cáo vàng béo múp, trắng kiêu căng.
Chủ nhân đất khách không về được.
Mặc chú tiều coi dải núi Hồng.

 Bài 2: 

Lô hoa sơ bạch cúc sơ hoàng,
Thiên lí hương tâm dạ cộng trường.
Cưỡng khởi thôi song vọng minh nguyệt.
Lục âm trùng điệp bất di quang.

Dịch thơ:

Hoa lau nở trắng, cúc hoe vàng,
Ngàn dặm đêm dài nhớ cố hương.
Gượng dậy đẩy song nhìn ánh nguyệt,
Vòm cây trùng điệp cản dòng quang.

 Bài 3: 

Nhất đới ba tiêu lục phú giai,
Bán gian yên hỏa tạp trần ai.
Khả liên đình thảo sam trừ tận,
Tha nhật xuân phong hà xứ lai?

Dịch thơ:

Một dãy chuối xanh lá phủ dày,
Nửa gian, khói bếp mịt mù bay.
Xót nỗi cỏ sân vừa dãy sạch,
Gió xuân len đến chốn nào đây?

 Bài 4: 

Cố hương cang hạn cửu phương nông,
Thập khẩu hài nhi thái sắc đồng,
Thí tự thuần lô tối quan thiết,
Hoài qui nguyên bất đãi thu phong.

Dịch thơ :

Hạn lớn ngoài quê chẳng cấy cày,
Trẻ thơ mười đứa đói xanh gầy,
Rau tần gỏi cá mà mong được,
Về quách cần chi đợi gió tây !

  Bài 5 : 

Hữu nhất nhân yên lương khả ai,
Phá y tàn lạp, sắc như khôi,
Tỵ nhân, đãn mịch, đạo bàng tẩu.
Tri thị Thăng Long thành lý lai.

Dịch thơ:

Gặp một bác nào thật đáng thương,
Nón xơ, áo rách, mặt thê lương,
Tránh người, lầm lũi ven đường bước.
Rõ khách Thăng Long lạ phố phường.

Chuỗi 5 bài thơ  Ngẫu hứng  là tâm tư của người xa quê, nhớ cố hương, muốn bỏ cả công danh mà về; riêng bài số 5, theo ý Đào Duy Anh là tả người nhưng thực là để tự trào; nhân vật trong thơ chính là Nguyễn Du nghèo túng, e dè, sợ sêt… đúng với ghi chép của  Đại nam chính biên liệt truyện: “ …Đối với nhà vua thì ông chỉ giữ hết bổn phận, chứ không hay nói năng điều gì, khiến có khi bị nhà vua quở trách... ". 

Đọc kĩ  Ngẫu hứng ngũ thủ  có thể chắc chắn là không có câu nào ngầm nói đến tình riêng - cũng như với gần ba trăm bài thơ chữ Hán, Nguyễn Du cũng chỉ có 2 bài bộc lộ tình cảm với 2 phụ nữ là người quen cũ; đó là  Mộng đắc thái liên  và  Long Thành cầm giả ca. 

MỘNG ĐẮC THÁI LIÊN

(Mộng thấy hái sen;
Bản dịch của Ngô Linh Ngọc)

 Thít chặt quần cánh bướm,
Thuyền con, chèo hái sen,
Nước hồ đầy ắp thế!
Mặt nước bóng người in…
*
Sen hồ Tây – hái! hái!
Trong thuyền, hoa cạnh gương.
 Hoa tặng người mình trọng, 
Gương tặng người mình thương.
*
Sáng nay hái sen nhé! 
Cô xóm đông hẹn rồi.
Đến hay không chẳng biết,
Cách hoa nghe tiếng cười.
*
Yêu sen toàn yêu hoa,
Yêu cuống có ai mà.
Trong cuống có tơ thật,
Vương vấn dứt không ra.
*
Lá sen xanh xanh lạ,
Hoa sen đẹp nõn nà.
Hái sen đừng hại ngó,
Sang năm chẳng có hoa. 

Về bài thơ trên, GS Hoàng Xuân Hãn cho rằng :  “…Bài này chứng rằng Nguyễn Du ở Quảng Bình hay ở Huế có lúc nhớ đến một bạn gái xưa ở cạnh Hồ Tây tại Thăng Long, đã từng hẹn hò nhau đi hái sen trên hồ, người con gái mà Hầu thương xót chắc vì gặp cảnh ngộ không may. Hầu mượn chuyện sen để kín đáo nhắc lại tình quyến luyến giữa đôi bên, để luận người ta yêu cô nàng vì xinh, vì sắc chứ không phải vì lòng nàng, bởi lòng nàng nhiều tình cảm, như ngó sen có nhiều tơ vướng víu…”  (6)

Bài thứ hai là  Long Thành cầm giả ca.  Bài này lại không như bài trước bởi vì đã gợi hoài nghi về mối tình Xuân Hương-Nguyễn Du: Năm 1813, Nguyễn Du ra Thăng-long và chắc đã gặp lại Xuân Hương, vậy mà đến Bắc thành, nhớ kỉ niệm xưa, chỉ thấy Nguyễn Du nhắc đến  "người gảy đàn đất Long Thành",  một nhạc nữ trong cung vua Lê, lúc thiếu thời đã từng được Nguyễn Du để ý, nay già và tiều tụy. Cám cảnh một kiếp người, Nguyễn Du viết  "Long thành Cầm giả ca”  , trong khi suốt chuyến đi lại không có một câu chữ nào nhắc đến  “cuộc tình ba năm vẹn”  với Xuân Hương?

Một điều hoài nghi nữa ở ngay  Lưu Hương Ký   là tập thơ tuy có bài gửi Nguyễn Du và trách thân tủi phận mình nhưng sao suốt cả tập thơ lại không chép được một bài nào xướng họa với Nguyễn Du từ trước? Tương tự như thế, trong gần ba trăm bài thơ của  Thanh Hiên thi tập, Bắc hành tạp lục, Nam trung tạp ngâm,  Nguyễn Du đã không viết một bài nào đả động đến cuộc tình với Xuân Hương? ./.

CHÚ THÍCH:
Giáo Sư HOÀNG XUÂN HÃN (1908-1996) : Người đỗ Thạc sĩ toán đầu tiên của Việt Nam  (1936) tại Đại học Sorbonne, Paris và là một trong những giáo sư Đại học Khoa học đầu tiên của nước ta (1943). GS. Hoàng Xuân Hãn là tác giả cuốn Danh từ khoa học và nhiều tác phẩm nghiên cứu Hán-Nôm, đặc biệt là về Truyện Kiều, Chinh phụ ngâm và Hồ Xuân Hương.
(1) 3 chữ 霜超買 ở cuối câu thơ này đã gây nhiều tranh cãi cho các nhà nghiên cứu Hán-Nôm (xin đọc bài "SƯƠNG GIEO" CHỨ KHÔNG PHẢI "SƯƠNG SIU" của Nguyễn Quảng Tuân trên Tạp chí HÁN NÔM số 1/1999).
Ở đây phiên âm theo GS. Hoàng Xuân Hãn, đọc 3 chữ này là sương siu mãi . Theo Hoàng Xuân Hãn thì SƯƠNG SIU là từ cổ có nghĩa là vấn vít, bịn rịn.
(2) Sở dĩ Trần Thanh Mại dò được tung tích LƯU HƯONG KÍ là nhờ đọc được trong thư viện Khoa học Trung ương một tác phẩm của TỐN PHONG THỊ (Nham giác Tốn Phong) gồm bài tựa viết cho Lưu Hương kí của Hồ Xuân Hương. (tập này chỉ có bài tựa này cùng với các bài thơ do Tốn Phong làm mà lại không có một bài thơ nào của Lưu Hương kí cả).
(3), (6)Thiên tình sử Hồ Xuân Hương; GS. Hoàng Xuân Hãn, NXB Văn học 1995.
(4) Báo điện tử VTC News ngày 04/11/2008 , trang Văn hóa, bài "Báu vật" về Hồ Xuân Hương tái xuất sau gần 40 năm mất tích” .
(5) Để chỉ Nguyễn Du, Hoàng Xuân Hãn hay dùng chữ “Hầu” (Du Đức Hầu là tước vị do Gia Long ban cho Nguyễn Du năm 1805). Trong Lưu Hương kí, Hồ Xuân Hương viết “… Nguyễn Hầu” là cũng chỉ tước vị này.

NGUYỄN CẨM XUYÊN

VVM.7.2.2022