TÌM VỀ DÂN TỘC

Trời thanh sao sáng
Người lặng nghiêm trang
Bổng đâu mục đồng
Chợt thấy hào quang
Alleeluia, hát lên mừng thay
Jesus con Chúa xuống thế ngày nay!

Tôi có một bà dì vô đạo Thiên chúa vì phải “theo đạo chồng” và một lần tôi có xem những “chặng đàng thánh giá” của Chúa Giêsu trong cuốn sách lễ của dì. Tôi nhớ đã cảm thấy tội nghiệp cái ông Giêsu và oán ghét tụi “quân dữ”. Rồi không để ý tới nữa.

Nói chung là cho đến khi “học trường trên” tôi chẳng có một kinh nghiệm tôn giáo nào. Người Công giáo đầu tiên tôi quen là một “anh lớn” ở trường Nguyễn Văn Khuê tên là Simon L. Trong khắp nội trú chỉ biết có mình anh là Công giáo, vì lúc nào anh cũng đeo lủng lẳng tượng ảnh Đức Bà trước ngực. Simon cao lớn dềnh dàng, nói tiếng Tây rất giỏi (vì ở trường Tây chánh cống trôi qua bên nầy), nói tiếng An nam với một giọng rất Tây, tính nết lại hiền lành, thường can gián những vụ cãi lộn đấm đá những lúc các tiểu anh hùng ngứa ngáy tay chân, nên được cảm tình của mọi người. Nhưng có một cái gì ngăn cách anh với chúng tôi, khiến cho chúng tôi không thể xem anh hoàn toàn “như chúng tôi” được. Ngay cái tượng ảnh của anh đã là một ngăn cách: con trai mà đeo “giây chuyền vàng” chúng tôi thấy kỳ kỳ thế nào! Tại trường Nguyễn Văn Khuê không ai bàn đến tôn giáo. Chỉ có một lần, nghe một “anh lớn” cãi nhau với anh Simon về đạo Thiên Chúa, mà anh kia cho là một “entreprise commerciale”, anh Simon giận đỏ mặt rồi quày quả bỏ đi.

Đạo Thiên Chúa là cả một sự bí mật đối với chúng tôi mà lâu lâu có nhắc tới, chúng tôi tìm cách giải thích bằng những chuyện quái đản (như anh lớn vừa nói), có những chuyện bây giờ nhớ lại còn tức cười hoặc ớn xương sống. Nhưng đó chỉ là tán dóc mà chơi chớ sự bí mật của đạo Thiên Chúa không khêu gợi trí tò mò của chúng tôi. Chúng tôi xem nó như không thuộc về thế giới của chúng tôi , như một cái gì hoàn toàn xa lạ, không phải riêng đạo Thiên Chúa mà tất cả các đạo giáo nói chung. Đạo Thiên Chúa chỉ xa lạ hơn hết vì bị chúng tôi cho là đạo của Tây, Nhưng các đạo khác cũng không thân mật gì với chúng tôi, kể cả Phật giáo. Thế hệ chúng tôi quả là một thế hệ “vô đạo” và do đó, phải nói rằng cái “cảm thức tôn giáo” (sentiment religieux) đưa đến sự lo âu tìm tòi về cái ý nghĩa sau cùng của cuộc đời, không phải là cái gì tự nhiên mà phải tạo nên do môi trường giáo dục.

Bây giờ, vào trường Taberd là vào thế giới của đạo giáo. Đạo giáo bao trùm đời sống và việc học. Kinh kệ khởi đầu và kết thúc mọi hoạt động. Mỗi buổi sáng nửa giờ đầu luôn luôn dành cho giáo lý.

Phương pháp là học và trả bài thuộc lòng. Ông thầy chỉ một chú học trò và gõ thước cái cốp, chú nầy đứng dậy trả lời câu thứ nhứt: “Hỏi: Đức Chúa Trời là gì? - Thưa: Đức chúa Trời là đấng tạo nên trời đất muôn vật...” (bằng tiếng Tây). Thước lại gõ cái cốp và chú học sinh thứ hai đứng dậy... cho đến khi hết bài. Tôi là thằng làm biếng tổ, sáng nào cũng co rúm người, cố làm cho mình nhỏ lại như hột cát để thoát khỏi cái nhìn của Sư huynh.

Nhưng cái cực hình kinh khủng nhứt đời tôi là đầu lớp học buổi trưa, học sinh phải lần nguyên một chuỗi tràng hạt. Trời nóng như thiêu, giọng kinh trầm trầm kéo dài như không bao giờ dứt, đứng yên một chỗ không cục cựa, tôi cảm thấy tứ chi ngứa ngáy rần rần như có trăm ngàn con kiến đang bò lên.

Nhưng riết rồi cũng quen và một khi đã thuộc kinh, tôi cũng ê a hằng giờ với mấy đứa kia không còn bực bội nữa: Tiên học lễ, hậu học văn là vậy.

Qua buổi sơ giao tôi bắt đầu choá mắt bởi cái huy hoàng tôn nghiêm của lễ nghi Công giáo. Những buổi đại lễ, đèn đuốc sáng choang, hương trầm nghi ngút, những bản thánh ca vang lên trầm buồn hoặc phấn khởi theo tiếng đàn Harmonium, các vị chủ tế, phụ tế và đàn trẻ “giúp lễ”, áo mão rỡ ràng, tiến kui đồng nhịp...

Cái hay của lễ nghi Công giáo là nó vừa thoả mãn lý trí; nó phù hợp với tâm tình người Việt Nam, vốn giàu tình cảm, hơn lễ nghi Tin lành. Tôi nhớ lúc nhỏ có đi theo bà tôi vài lần đến “Nhà nguyện” Tin lành ngày chúa nhựt. Những buổi lẽ đó không gây cho tôi một xúc động nào cả.

Dần dần, từ cái vỏ bề ngoài, tôi khám phá được cái bề trong, khám phá được Đức Kito, và đó là món quà quí báu nhứt mà tôi thọ lãnh ở trường Taberd. Nhờ món quà nầy, con người của tôi mới bớt đi phần nào cái sự bê bối... Bao nhiêu đó đủ cho tôi nhớ ơn muôn đời các vị Sư huynh.

Nhưng phải nói thêm rằng những giờ “giáo lý” vơi những cái nhịp cốp cốp rùng rợn của cây thước, hầu như không có một tác dụng nào trong cuộc gặp gỡ Đức Kitô, mà đúng hơn là gương mặt trong sáng an hoà của một vài Sư huynh khả kính...

Khám phá thứ ba của tôi là thế giới của người Tây. Ở tỉnh tôi chỉ có ba ông Tây. Trong ba ông nầy có “ông Cò” là gặp thường nhứt vì sáng nào ông cũng xách cây roi gân bò đi rảo chợ, mặt mày đỏ hoét, râu ria xồm xoàm, thấy mà phát ớn. Còn hai ông kia thì rút trong những dinh thự đồ sộ, họ cao xa như trăng sao, mơ hồ như huyền thoại, bí mật như vua chúa.

Bây giờ được sống với mấy thằng Tây con, được học với mấy ông thầy Tây (hầu hết các Sư huynh lúc đó là người Pháp), làm sao mà không hãnh diện!

Tôi thân ngay với thằng nhóc cùng tuổi tên là Michel. Một tháng sau, tôi nói tiếng Tây chẳng thua gì nó và chưởi thì giỏi hơn nhiều. Hai đứa thân nhau cho đến nỗi vào cuối niên học, ba nó đổi lên Đàlạt, nó từ biệt tôi mà khóc như mưa như gió.

Sau nầy gặp lại nó đang học luật bên Pháp, hai đứa chẳng còn gì để nói: giữa chúng tôi có cuộc chiến tranh Việt-Pháp mà thằng Michel, vì là dân thuộc địa không thể nào hiểu được. Tình bạn xưa cũ nhắc lại cho chúng tôi cái thời người Pháp còn làm mua là gió ở xứ nầy; Michel thích cáo thời đó, tôi thì không. Chúng tôi ngượng nghịu từ giã nhau, hẹn gặp lần nữa để khong bao giờ gặp nhau lại...

Người Tây không còn xa lạ đối với tôi. Michel gắn liền với ông Chánh, ông Phó, ông Cò tỉnh Trà Vinh. Tôi tập tểnh bước vào “giai cấp thống trị”!

Bãi trường No-En, về nhà, tôi đi xem lễ tại nhà thờ tỉnh, mặc dầu chưa “vô đạo” (thời đó nói “vô đạo” - “đi đạo” theo tiếng Bắc - có nghĩa mặc nhiên là vô đạo Thiên Chúa, như thể không theo đạo Thiên Chúa thì không có đạo gì cả). Nhà thờ nhỏ, xinh xinh, không khác gì mấy cái nhà thờ bên Pháp mà sau nầy tôi có dịp đi lễ. Ở giữa, hai hàng ghế quỳ cá nhân có nệm, dành cho bổn đạo “hạng sang”. Hai bên là những chiếc băng cây dành cho bổn đạo “bình dân”. Nói “dành cho” là không đúng lắm vì không có chỉ thị nào cấm những người bình dân chiếm hai hàng ghế giữa. Nhưng suốt mấy năm đi lễ ở đó, chưa bao giờ tôi thấy “xóm nhà lá” dám tràn qua “xóm nhà ngói”.

mút phía trước hai hàng ghế giữa là những chỗ dành cho các ông quan Tây với những chiếc ghế bành to tướng. Lúc ấy, ông Chánh là người mộ đạo nên các quan lớn đều đi lễ với quí vị phu nhân và các cậu Tây Đầm con cũng “về quê” như tôi, trong dịp Nô-en.

Tôi quỳ ở hàng ghế giữa ngoài sau, với các gia đình “danh giá”. Nhìn mấy chú Tây con, tôi nhớ tới thằng Michel và cảm thấy gần chúng nó hơn là mấy thằng con nít An Nam đang chen chút trên những chiếc băng cây bên cạnh.

Không bao giờ tôi quên được cảm giác nầy; cái cảm giác khoan khoái dễ chịu được thuộc vào một lớp người sang cả, thơm tho, đẹp đẽ, được quì trên một chiếc ghế riêng, êm ái, tách rời khỏi cái đám đông hôi hám lúc nhúc chung quanh.

Đi từ Nguyễn Văn Khuê qua Taberd cũng là rời bỏ đám đông để nhập vào nhóm người sang cả.

Cái cảm giác tách rời rõ rệt nhứt trong một buổi lễ “thanh niên” được tổ chức cho các trường trung học Saigon. Lúc ấy, đô đốc Đờ Cu còn ngự trị phây phây trên toàn cõi Đông Dương mặc dầu quân đội Nhựt hoàng đã chiếm đóng xứ nầy với cái danh nghĩa là giải phóng các dân tộc Đông Nam Á. Một tiểu tướng có tài, ông đại tá Du-Cu-Roi, phát động một phong trào thanh niên thể thao rầm rộ để ru ngủ người Việt Nam. Những trận tranh hùng (đá banh, xe đạp, điền kinh v.v... giữa năm xứ Miên, Lèo, Nam, Trung, Bắc vừa có tác dụng gây chia rẽ vừa tạo cái huyền thoại có một “nước” Đông Dương trên đó, người Pháp - và những kẻ theo Pháp - đương nhiên nắm vai trò lãnh đạo.

Ngày lễ Thánh Jeanne D' Arc được cử hành cực kỳ trọng thể với sự tham dự của tất cả học sinh đồng hát những bài “ái quốc” theo kiểu nầy:

Giờ phút nầy, tất cả nước Pháp
Đứng dậy, với những đứa con yêu
(trong đó chúng tôi dân Anamít
Để chào mừng ngọn cờ oanh liệt
Của người trinh nữ Orléans...”

Sáng nào chúng tôi cũng on-đơ đi hàng tư và hát:

“Thưa Thống chế (Pétain) có chúng con đây
“Trước mặt Ngài vị cứu tinh của Pháp quốc!”

Ngày đó, một cuộc biểu diễn thể thao được tổ chức tại sân “Cercle sportif” bây giờ là sân Tao Đàn. Tôi đi trong hàng ngũ trắng muốt chỉnh tề của trường Taberd, cạnh thằng Michel. Trước cửa sân Cercle đụng đầu với đạo quân Nguyễn Văn Khuê: trông tụi nó lôi thôi lếch thếch thiểu não làm sao. Mấy thằng bạn cũ thấy tôi mừng quýnh kêu la inh ỏi. Thằng Michel thúc cùi chỏ vào hông tôi hỏi nhỏ: “Bạn cũ của mầy phải không?” Tôi cảm thấy khó chịu và xấu hỗ về những thằng bạn nầy, như ông nhà giàu khi phải giới thiệu một người bà con rách rưới cho ông khách sang trọng. Và tôi không trả lời thằng Michel, chỉ nhún vai một cái - như Tây.

Cũng trong năm đó, tôi bắt đầu mê văn chương Pháp, như tôi đã mê văn chương Việt Nam. Từ những cuốn sách hồng của bà Comtesse de Ségur cho đến những bài thơ của Lamartine, Musset, Baudelaire, đụng cái gì đọc ngấu cái đó. Các Sư huynh chăm sóc học sinh rất kỹ lưỡng nhưng không thể coi chừng học sinh tới trong... cầu tiêu! Và cầu tiêu là chỗ đọc sách thú vị nhứt, đặc biệt là những sách “cấm”. Thằng Michel ở ngoại trú, chuyên môn tiếp tế cho tôi những cuốn sách loại nầy, ăn cắp trong tủ sách ba nó. Vì mãi mê đọc sách mà nó với tôi cầm đèn lái liên miên. Cầm đèn lái (học hạng bét) ở Taberd là cả một tủi nhục: đầu tuần Sư huynh giám học vào lớp, mang theo hai chồng học bạ và kêu từng đứa, những đứa đứng đầu sổ lên lảnh học bạ trước và đứng ở đầu lớp, gần ánh sáng mặt trời; những đứa cầm đèn lái cũng phải lên lảnh học bạ rồi xuống đứng ở cuối lớp, nơi tối tăm mù mịt “có những tiếng khóc và tiếng nghiến răng” (Thánh Kinh). Thật là một cực hình. Nhưng bù lại, có cái thú đọc sách Tây. Năm đó, tôi chưa có can đảm hy sinh cái thú nầy vì nó đưa tôi vào một thế giới xa lạ vô cùng hấp dẫn.

Càng đi sâu vào thế giới Tây, tôi càng bực bội cái thế giới An Nam mà tôi bắt buộc phải tham dự, càng nhìn thấy những cái xấu xí quê ba cục của dân da vàng mũi xệp mà tôi cảm thấy liên đới vì cũng mũi xệp da vàng. Bãi trường về nhà tôi ưa cãi nhau với người bà con lớn tuổi - nhưng “nhà quê” - không coi ai có ký lô nào cả.

Ông bà tôi có cái lệ mời những người tá điền ở lại ăn cơm khi gặp bữa, những lần họ đến thăm. Lúc trước, tôi không để ý gì, nhưng bây giờ cảm thấy khó chịu khi phải ăn chung với những nông phu chất phát hiền lành đó. Những cử chỉ đặc biệt “nhà quê” như uống rượu khề khà, húp canh xột xoẹt, xỉa răng xong lại súc miệng rột rẹt v.v...làm tôi nổi gai nổi góc cùng mình.

Những sự phân biệt tế nhị của trường Taberd tăng gia cảm giác bực bội đó. Thời ấy, trường có hai ban: ban Trung học Pháp chánh cống và ban “Cao Đẳng Tiểu học Đông Dương”. Dân Trung học Tây chiếm giải lầu chánh phía trước, dân Cao Đẳng Đông Dương ở ngoài sau, trong một toà nhà rất xưa, có lẽ toà nhà được xây cất đầu tiên, phía đường Gia Long bây giờ. Một bức tường nhỏ phân chia hai thế giới, có một cánh cửa thông qua, nhưng chỉ có các Sư huynh và những người giúp việc đi lại, còn học sinh thì ai ở nhà nấy nên không bao giờ gặp nhau. Lâu lâu chúng tôi mới thấy các anh “Đông Dương” ở xa xa - mấy anh thường mặc áo bà ba trắng, ngày lễ thì mặc áo dài - xem cù lần không chịu nỗi!

Bên tụi “Tây” thì không có phân biệt gì, trừ cái việc ăn uống: có tụi ăn cơm Tây và có tụi ăn cơm An Nam. Hầu hết học sinh Việt Nam đều ăn cơm ta nghĩa là ngày ba bữa: cơm, cơm và cơm. Tụi ăn cơm Tây chắc cũng không sang gì hơn, nhưng tụi nó có vẻ sướng hơn. Thú thiệt, sáng sáng thấy tụi nó uống cà phê sữa mà thèm. Mỗi bữa chiều, trước giờ chơi, lại có ông bồi già, khệ nệ mang vào lớp một giỏ bánh mì và chuối sứ. Đó là buổi “gouter” cho học sinh ăn cơm Tây. Khoảng đầu tháng, học sinh ít để ý đến giỏ bánh mì nầy, vì đứa nào cũng có tiền và ngoài quán chú Xồi bán bánh ngon hơn. Nhưng khoảng cuối tháng, khi cái bóp lép xẹp thì giỏ bánh mì chuối sứ có vẻ hấp dẫn lạ lùng! Nhưng đó là của riêng dành cho tụi ăn cơm Tây, dân ăm cơm Anamít không được mó vô. Thật là cái thế giới Tây nó tôn ti trật tự lắm vậy! trong thế giới Tây nhưng lại không được thành Tây thật sự, vừa cảm thấy mình “hơn” những người Việt Nam khác vì được gần Tây, nhưng cảm thấy mình vẫn “thua” Tây ở một điểm nào đó, cái tâm trạng người An Nam sống trong một thế giới Tây thật là rắc rối. Nói cho đúng, chúng tôi không có “thua” mà trái lại hơn tụi nó ở nhiều điểm, đặc biệt là trong việc học hành. Suốt mấy năm Trung học, không có thằng Tây con nào được đứng đầu lớp. Có một lần, tôi nghe hai Sư huynh người Pháp nói chuện với nhau về cái hiện tượng học sinh Tây thua học sinh An-Nam, và một ông đổ thừa cho cái khí hậu nực nội của xứ nầy. Chúng tôi không thua nhưng vẫn cảm thấy thua vì ở trong thế giới Tây là bắt buộc ước muốn những gì mình không thể có: làm sao có được cái mũi lõ tóc quăn như Tây, làm sao được coi như người Tây chính cống trong một chế độ thuộc địa, ngay cả những người đã được “vô dân Tây”, nghĩa là thành Tây thật sự trên phương diện pháp lý! Để bù trừ cái mặc cảm tự ty, chúng tôi trở lại khinh dể tụi Tây con, cho tụi nó là ngu si, ngờ nghệch, dạy tụi nó những chữ An-Nam tục tĩu rồi phá lên cười những lần chúng nó lập lại một cách ngô nghê những chữ đó.

Có lẽ vì những tình cảm mâu thuẫn nầy mà bây giờ, nhớ lại những năm học trường Taberd, tôi không có được nỗi luyến tiếc đậm đà như đối với trường Nguyễn Văn Khuê. Nơi đây, không có những phân chia tế nhị mà chỉ có rặc ròng một hạng học sinh An-nam, cùng chung một số phận và một nếp sống, chúng tôi sống trong cái thế giới An-Nam đó như cá trong nước, không tự tôn mà cũng chẳng tự ty; chúng tôi là chúng tôi, thế thôi.

* * *

Sang năm 1943, cụ Jacques Lê Văn Đức giới thiệu cho gia đình tôi trường Providence (bây giờ là Thiên Hựu) ở Huế và mẹ tôi, noi gương bà Mạnh mẫu một lần nữa, gởi tôi ra chốn Thần kinh, thọ giáo với các linh mục của Hội Thừa Sai Paris.

Lúc ấy đường ra Huế còn xa diệu vợi: đi xe lửa phải mất hai đêm và một ngày. Những người Nam, Trung, Bắc không mấy thuở mà được gặp nhau. Hồi ở Taberd, tôi nhớ chỉ có một anh học sinh duy nhứt người Bắc, cha mẹ vào làm ăn ở trong Nam, và ra học trường Providence năm ấy, chỉ vỏn vẹn có 9 thằng Nam kỳ.

Nói đến xứ Trung kỳ, nghe xa lạ làm sao. Mà thật cái gì ở đây cũng lạ, từ giọng nói đến y phục: ai cũng bận áo dài, và chữ nào cũng bỏ dấu nặng! Lạ nhứt là cái lá cờ vàng sọc đỏ.

Từ nhỏ tới lớn, tôi chỉ biết có cờ tam sắc. Lật cuốn tự điển Larousse, ở chữ “pavillon”, thấy cờ các nước khác nhưng không có cờ xứ An-Nam. Bây giờ ra Huế, mới hay rằng xứ An-Nam còn một lá cờ!

Nhưng lá cờ vàng phất phơ trên cửa Ngọ Môn, bức thành hùng vĩ soi bóng bên giòng sông xanh biếc, không gây cho tôi một sự hãnh diện nào mà trái lại: Tất cả những vật đó có vẻ mốc meo , mục nát, lỗi thời, không một chút gì liên hệ với tôi.

Tôi còn nhớ rõ buổi lễ chào cờ trọng thể đầu niên học tại trường Providence. Toà Khâm xứ và Chánh phủ Nam triều đề cử đại đến đến tham dự. Bên người Pháp là hai ông sĩ quan trẻ, hùng dũng trong bộ quân phục trắng tinh. Bên người Việt có hai cụ xồn xồn bụng phệ, khăn đóng áo rộng thùng thình, lẹp xẹp đôi giày hàm ếch, lại còn phe phẩy cái quạt đồi mồi ngay trong lúc thượng cờ, Chúa ơi trông mơi chán đời làm sao!

Cũng trong buổi lễ đó, tôi được nghe lần đầu bản Quốc thiều An-Nam:

Bên núi sông hùng vĩ trời Nam
Đã bao đời vết anh hùng chưa hề tan.

Đó là một bản nhạc hay, đượm nhiều “dân tộc tánh”, trang nhiêm như làn khói lư trầm, trịnh trọng như người dân xứ Huế. Nhưng nó buồn quá đỗi, với cái nốt “sol” đầu kéo dài lê thê như một lời than. Nghe bản nhạc Mạc xây-de trổi lên sau bản Quốc thiều An-Nam, tôi có cảm tưởng nghe một ngọn thác đang ầm ầm đổ xuống giòng sông Hương trầm lặng! Xứ An-Nam thời ấy như cô gái Huế xanh xao, ẻo lả tựa vào đức lang quân Đại Pháp mày râu sậm rạp. Tôi là con trai mới lớn, làm sao không khỏi cảm thấy gần cái hùng hổ của gã đàn ông hơn là cái yếu mềm của cô thiếu nữ.

Lễ No-en năm 1944, Hoàng tử Bảo Long, lúc ấy còn nhỏ lắm, đến chỉ toạ đêm liên hoan của học sinh Providence. Đúng giờ, ông Khâm Sứ Pháp “dắt” Hoàng tử vào trường. Hoàng tử đẹp trai trong chiếc áo vàng, khăn vàng sáng chói, tuy còn nhỏ xíu nhưng đã nghiêm trang chững chạc, suốt buổi liên hoan ngồi yên trên chiếc ngai nhỏ, không thấy cười bao giờ. Tôi cảm thấy một thứ thán phục và âu yếm đối với chú bé nầy, như là một món đồ xưa nhỏ nhắn, xinh xinh của ông bà để lại - thật là quí giá, nhưng không biết dùng để làm gì!

Ra Huế, tôi lại càng tách xa cái thế giới An-Nam, càng thấy mình là Tây. Năm đó, có tổ chức một Đại hội Hướng Đạo sinh Huế. Chúng tôi lá “Hướng Đạo sinh Pháp” (Scouts de France), hô khẩu hiệu bằng tiếng Pháp, hát những bài hát Pháp, và không ngờ rằng vẫn một thứ Hướng Đạo khác là Hướng Đạo “Đông Dương” (Scouts Indochinois) hô khẩu hiệu bằng tiền An-Nam, hát những bài An-Nam. Ngày nhập trại, được nghe lần đầu tiên những khẩu hiệu An-Nam, chúng tôi ngơ ngác và tức cười nôn ruột. Giống như người dân Parisien của Montesquieux, chúng tôi tự hỏi: “Comment peut-on être Annamite?”

Trường Providence tân tiến hơn trường Taberd và có một nền giáo dục hoàn bị, cởi mở hơn: trí, đức, thể dục được chăm sóc đồng đều, kỷ luật mềm dẻo, phóng khoáng, các cha gần gũi thân mật với học sinh hơn các Sư huynh; những hội đoàn thanh niên: Hướng đạo, Thanh Sinh công, v.v... hoạt động hăng say: xứ Huế, với núi đồi bát ngát, lăng tẩm u tịch, là nơi lý tưởng để cắm trại. Tôi đã sống ở đây những năm học trong sáng và phong phú nhứt.

Nơi đây, tôi đã hấp thụ những kiến thức vững chắc để có thể hiểu biết và thưởng thức nền văn hoá Tây phương là một nền văn hoá quân bình, nhân bản và sâu sắc. Tôi đã thấm nhuần nền đạo lý Ki-Tô giáo để cảm thấy vài đòi hỏi (ít ra cũng như thế!) hướng cuộc đời mình về một cái gì tốt.

Nền giáo dục nầy hội nhiều điều kiện cho tôi “thành người”. Chỉ tiếc một điều là “con người” đào tạo nơi đây không phải là con người Việt Nam!

Quê hương hoàn toàn vắng bóng ngay giữa lòng quê hương. Bốn thế kỷ trước, ông bà chúng tôi đã từ những đồi núi nầy, lấy đà tiến lần vào Nam. Và cũng từ những đồi núi nầy, đoàn quân Nam đã đổ ngược về nguồn cội đất Bắc, thống nhứt sơn hà sau ba trăm năm phân cách. Nhưng không ai đã nhắc lại cho chúng tôi những điều ấy.

Thành quách, cung điện, lăng tẩm còn đó, như không ai chỉ cho chúng tôi thấy vết chân của người xưa.

Lúc ấy, - cũng như bây giờ - để lấy lòng người An-Nam, Chánh phủ bảo hộ có dành vài giờ cho văn chương Việt- Nam trong chương trình Trung học Pháp. Không biết những lớp kia thế nào, chớ tại lớp tôi, niên học 1943-44, trọn năm chúng tôi phải nhai đi nhai lại cuốn “lục súc tranh công” với một ông giáo sư cà lăm nói tiếng Việt chưa rành... Làm sao “Lục súc tranh công” có thể đương đầu vối Le Cid hoặc Horace? Đã xa lắm rồi, những giờ Việt Văn của Papa Kỳ ở trường Nguyễn Văn Khuê.

Năm 1944, lịch sử chuyển mình bước sang giai đoạn mới, sinh viên Hà Nội bắt đầu sáng tác những bản hùng ca, nhưng trong cái tháp ngà văn hoá thuần tuý của trường Providence, chúng tôi vẫn cặm cụi phiên dịch Cicéron, Tacite, sao cho thật đúng nghĩa, cạo gọt những câu Pháp văn sao cho nghe đúng điệu, phân tách một vở kịch của Corneille, Racine sao cho ý nhị thâm trầm... như thể đó là những điều quan trọng nhứt của cuộc đời, như thể nhân loại vẫn đứng nguyên một chỗ từ thời Homère, Virgile như thể người Pháp sẽ mãi mãi làm cha trên đất nước nầy.

Trong những trường hợp tốt nhứt của nền giáo dục ấy, chúng tôi có thể trở thành những “con người” tốt, nhưng đó là con người của muôn nơi muôn thuở, con người “nói chung”, không một chỗ đứng nào trên đất mẹ. Và, như Hegel đã viết, “con người nói chung” không có! Chỉ có tôi, có anh sống giữa dân tộc nầy, trong giai đoạn lịch sử nầy. Và có dân tộc, có lịch sử mới có anh, có tôi.

Trong mấy năm trường, chúng tôi đã sống bên ngoài dân tộc, bên lề lịch sử. Cho nên, đêm mùng 9 tháng 3 năm 1945, khi tiếng súng của quân đội Nhựt đì đoàng báo hiệu sự cáo chung của nền đô hộ Pháp, chúng tôi chẳng hiểu mô tê gì, chỉ biết xót thương một anh học sinh Pháp của nhà trường đã bị bắn chết đêm ấy.

Vài ngày sau, học sinh các trường Khải Định, Đồng Khánh biểu tình mừng độc lập. Việt Nam độc lập! “Việt Nam” đã lạ tai rồi, “độc lập” nghe còn quái đản hơn. Thiệt tình, lúc ấy chúng tôi không có một ý niệm nào về chủ quyền quốc gia, kể cả những anh lớn sắp sửa thi Tú tài.

Ngày biểu tình, chúng tôi tò mò đi xem toán năm, toán bảy, nhìn thiên hạ vác biểu ngữ reo hò Việt Nam, Việt Nam mà chẳng thấy vui mừng chi, chỉ nghe bực bội ấm ức và cảm thấy mình bơ vơ lạc loài giữa đám đông. Tôi còn nhớ trong bọn một đứa nói lớn: “Độc lập cái cóc gì?” Câu hỏi xấc xược ngô nghê nầy diễn đạt tâm trạng chung của chúng tôi lúc ấy. Quả tình chúng tôi không hiểu...

Nhưng 20 năm sau, câu nói trên vẫn còn sáng rực trong tâm trí tôi như một hàng chữ lửa cũng như cái cảm giác cô đơn giá lạnh mà tôi cảm thấy giữa quần chúng, giữa đồng bào ruột thịt của tôi một ngày vui chung của dân tộc.