CÓ NÊN ĐẶT VẤN ĐỀ VỀ

KHẢ NĂNG DIỄN ĐẠT CỦA TIẾNG VIỆT ?

Hôm qua em đi tỉnh về
Đợi em ở mãi con đê đầu làng.

À, ra đây là lời tâm tình kể lể của một anh chàng nông dân ra đón người yêu đi thăm tinh về. Anh hồi hộp mong ngóng lắm, phần nhớ nàng, phần thấp thỏm về chuyến đi của nàng. Ngày nay, người ta từ Mỹ, từ Pháp về thăm Việt Nam cứ xoành xoạch như đi chợ ấy; nhưng ở thời Nguyễn Bính chỉ đầu thôn với cuối thôn cũng cho là xa rồi. Vậy mà nàng lại ra tận tỉnh cơ, là nơi anh nghe có nhiều cám dỗ lắm, làm sao anh không thấp thỏm bồn chồn cho được. Rồi khi thấy bóng ai thấp thoáng trên đê, nhìn vào dáng đi, đúng là nàng. Nhưng bóng người càng đến gần, anh lại đâm ngờ ngợ. Qua dáng đi thì đúng là nàng, nhưng cách ăn vận lại không phải là nàng. Rồi khi nhận ra đúng là nàng, anh bật miệng than:

Khăn nhung quần lĩnh rộn ràng
Áo cài khuy bấm, em làm khổ tôi!

Quan sát nàng từ đầu tới chân, anh tự hỏi:

Nào đâu cái yếm lụa sồi?
Cái dây lưng đũi nhuộm hồi sang xuân?
Nào đâu cái áo tứ thân?
Cái khăn mỏ quạ, cái quần nái đen?

Trời đất ơi, thế này có khổ thân tôi không chứ! Em mởi ra tỉnh có một ngày mà đã đua đòi cách ăn vận của dân thành thi. Em mà đi về thêm vài lượt nữa, tranh sao khỏi bị mấy thằng bẻm mép láu tôm láu cá trổ tài tán tỉnh dụ khị em, tìm cách cuỗm em đi để hại đời em. Khi đó anh chỉ có nước ngước mắt lên trời mà than : “Mất em rồi, xa em rồi! Chiều hôm nay trên đê vắng, anh đi về chỉ có anh!”. Và, cho dù một buổi chiều cuối đông mưa dầm gió bấc, nàng có khăn gói quả mướp quay về, thì người đẹp mà anh vẫn trăm nhớ ngàn thương, khi ấy, chắc cũng như bông hoa đã tàn ngụy đã phai mà thôi. Ý tưởng này làm anh quíu quá, nên anh vội lên tiếng nài nỉ bằng lời lẽ bộc trực của một tâm hồn cục mịch:

Nói ra sợ mất lòng em
Van em em hãy giữ nguyên quê mùa
Như hôm em đi lễ chùa
Cứ ăn mặc thế cho vừa lòng anh.

Và để tranh thủ được nàng hơn nữa, anh không ngần ngại cầu viện tới bố mẹ, rồi còn dùng lối nói vần vè dân gian tính mượn sức mạnh quần chúng để gây áp lực :

Hoa chanh nở giữa vườn chanh
Thầy u mình với chúng mình chân quê.

Nhờ sẵn chủ ý đọc lại với tinh thần cảnh giác, nên vưa gặp chữ “mãi” trong câu : “Đợi em ở mẫi con đê đầu làng”, tôi hửi ngay ra có cái mùi khang khác. Bình thường ta hay dùng chữ mãi làm trạng từ thói gian và chữ tận làm trạng từ nơi chốn, như lời thỏ thẻ sau đây của cô gái với người tình (nghe đâu là một việt kiều cao cờ cũng yêu nước lăm thì phải) :“ Anh hứa đi, anh hứa yêu em mãi mãi đi (và mua tặng em chiếc nhẫn hột xoàn mười li đi), rồi em nguyện sẽ theo anh tới tận góc bể chân trời”. Vậy mà trong câu thơ Nguyễn Bính lại viết: Đợi em ở mãi con đê đầu làng. Vậy là nhân vật hay tác giả câu nói này đã chọn chữ mãi với dụng ý hẳn hoi, nhằm nhấn mạnh tới yếu tố thời gian. Không phải thời gian vật lý mà thời gian tâm lý: chữ mãi gợi cho ta về một sự chờ đợi lâu dài, lâu thiệt là lâu. Nhưng thế nào gọi là lâu? Một giờ hay nửa ngày? Điều này không quan trọng. Khi người ta nôn nóng trông đợi một điều gì thì chỉ cần khoảnh khắc cũng đã thấy lâu rồi. Bằng chữ mãi để chỉ sư sốt sắng nhiệt tình của mình, đồng thời cũng là hình thức kể công, tác giả câu nói nếu không là con cháu ông đồ, chắc phải có ít nhiều lui tới sân Trình cửa Khổng nên mới võ vẽ ăn mày được dăm ba chữ nghĩa thánh hiền. Sự kiện này có thể kiêm chứng dễ dàng nếu ta để ý tới hai chữ rộng ràng ở câu thơ kế tiếp : Khăn nhung quần lĩnh rộn ràng. Trước hết là cách dùng chữ táo bạo có thê coi như phá thể cách tân của nó: Thông thường ta dùng hai chữ rộn ràng như tính từ bổ nghĩa cho một danh từ chỉ hành động (bước chân rộn ràng) hay với một danh từ để nói lên một tâm trạng (lời ca rộn ràng). Vậy mà trong câu thơ Nguyễn Bính lại viết quần lĩnh rộn ràng. Hai chữ rộn ràng ở đây, ngụ ý nói lên những bước chân rộn ràng bên trong cái quần lĩnh. Cách sử dụng làm thay đổi bản chất và chức năng của loại từ ( từ tính từ sang động từ) có hai tác dụng : một là, khiến cho câu chuyện đang ở trạng thái tĩnh chuyển sang trạng thái động, đang ở thể kể chuyện và mô tả biến sang hoạt cảnh. Hai là,bộc lộ được tâm trạng của cô gái khiến ta nắm bắt được hai phản ứng tâm lý khác nhau giữa nhân vật nông dân cục mịch trong kịch bản một và nhà nho nông dân trong kịch bản hai.

Trong câu thơ khăn nhung quần lĩnh rộn ràng, bốn chữ khăn nhung quần lĩnh được nêu lên đầu tiên biểu hiện cho cái gì đập ngay vào mắt người đứng đợi. Bởi vậy anh nông dân chát phát mới tá hỏa tam tinh khi thấy người yêu thay đổi hẳn cách trang phục và, sẵn mang mặc cảm thua kém, anh vội van xin nàng hãy giữ nguyên quê mùa để chấp nhận chung sống với anh. Nhà nho nông dân trái lại, nhờ có kiến thức hơn, nên sáng suốt hơn, rành tâm lý hơn, bình tĩnh hơn. Anh không chỉ dò xét người yêu qua cách ăn vận, mà còn qua dáng đi, bộ tịch của nàng. Giả dụ cô gái đã ăn phải bả xa hoa thành phố rồi, khi nhìn thấy bộ mặt đưa đám của anh nông dân, thế nào cô cũng nguýt xéo ra điều mắng vốn: Nỡm chưa! Đây có bảo đấy đi đón đây đâu, mà đấy đên đứng đây làm gi? Trường hợp cô nàng dại dột chẳng may đã lỡ bị với ai mất rồi, thì khi giáp mặt người tình chắc cô sẽ không tránh khỏi lú túng trong một vài cử chỉ che giấu ngượng ngùng. Đằng này hai chữ rộn ràng cho thấy cô gái không chỉ chân bước le te, mà hai má còn ửng hồng khuôn mặt tươi rói. Nàng như vừa muốn làm cho chàng trai phải lé mắt với bộ trang phục tỉnh thành, vừa muốn nói rằng: Ngó em đi nè. Em ăn bận đẹp dzầy là dzì anh đó, là muốn được anh thương em nhiều hơn, anh có biết hông? Vậy là những bước chân rộn ràng của cô gái đủ trấn an chàng trai nông thôn về mối tình chung thủy của nàng rồi. Ấy thế mà anh nông nho vẫn than : Em làm khổ tôi! Tại sao vậy? Tuy cùng một câu than, nhưng lời than của anh nông dân và anh nông nho lại mang hai nội dung ý nghĩa khác nhau, nói lên hai tâm trạng khác nhau.

Anh nông dân thường sẵn có mặc cảm quê mùa, nên khi thấy người yêu súng sính trong bộ quần áo tỉnh thành, anh ta chỉ lo mất nàng. Lời than của anh nông nho trái lại, biểu lộ một tâm trạng vừa giận vừa thương: Nhìn khuôn mặt rạng rỡ của người yêu, anh hiểu rằng nàng học cách ăn diện tỉnh thành chỉ vì muốn làm đẹp để được anh yêu nhiều hơn. Bởi vậy anh mới thương nàng, và vì thương nàng anh đâm ra giận nàng, hay đúng ra buồn phiền vì nàng : Em yêu! Anh biết rằng con tim em không hề lổi nhịp với anh, nhưng nó lại trật nhịp với tim anh mất rồi. Khổ quá! Hai đứa mình đã bao lần hẹn hò tâm tình với nhau bên giếng cuối thôn hay bụi tre đầu làng mà em vẫn chưa hiểu được lòng anh. Anh thương em là thương ở cái nết hay làm, chứ đâu có phải chỉ vì nhan sắc của em. Ai đẹp bằng em anh đã hết biết rồi, em còn bày đặt đua đòi bắt chước các cô tỉnh thành làm chi! Vả lại mấy cổ có gì hơn em đâu mà em phải bắt chước. Xí! Đòi thuở nhà ai con gái con đứa gi mà lười như hủi ấy. Thêu thùa bếp núc chẳng chịu học, chỉ thĩch ăn cơm tháng thôi. Bao nhiêu thì giờ đều dảnh cho việc, hết vẽ môi vẽ mắt lại đi shopping. Ai mà dám rước của nợ ấy về, rồi sẽ có ngày phải đem thóc giống ra ăn cho mà coi. Bởi vậy tuy cũng là một lời kêu gọi:

Nói ra sợ mất lòng em
Van em em hãy giữ nguyên quê mùa
Như hôm em đi lễ chùa
Cứ ăn mặc thế cho vừa lòng anh.

Hoa chanh nở giữa vườn chanh
Thầy u mình với chúng mình chân quê
Hôm qua em đi tỉnh về
Hương đồng giơ nội bay đi ít nhiều.

Hôm qua em đi tỉnh về
Hương đồng cỏ nội bay đi ít nhiều.

một lần nữa cho phép ta tin tưởng rằng tác giả câu chuyện bàng văn vần này đúng là một anh đồ nông dân bắc bộ phủ.

Sau khi tâm sự và nhắn nhủ người yêu rồi, anh còn học đòi Cao Bá Quát trầm ngâm triết lý ba xu theo kiểu “thế sự thăng trầm quân mạc vấn”: Nếu người yêu của anh có đua đòi lối ăn mặc thành thị, xét cho cùng chẳng có gì đáng trách cả. Nàng cũng chỉ ứng xử theo phương châm sống thói đời “người sao ta vậy” mà thôi. Nhưng cũng vì thế anh mới ngậm ngùi luyến tiếc cho nàng đã thiếu tự tin, không biết tự hào với vẻ đẹp thuần khiết đồng nội của mình, làm hư hao phần nào hình ảnh người yêu lý tưởng trong trái tim anh. Kết quả là hai câu thơ kết lục bát không chỉ có lập lại truyền thống vần vè à ới để ru con: tứ thơ của nó còn được bộc lộ qua trạng từ ít nhiều để tạo ra cảm xúc buồn nuối tiếc khơi dậy nơi người đọc một cảm xúc mênh mang diệu vợi. Và cũng bởi có một cảm xúc buồn diệu vợi đọng lại nơi tôi, nên càng đọc lại bài thơ Chân Quê, và suy ngẫm về cái từ “ chân” được chọn cho tựa đề, tôi càng thấy Nguyễn Bính quả là một nhà thơ uyên bác sáng tạo. Với một thể thơ lục bát dân gian, và những lời lẽ bình dân mộc mạc nhất, chỉ với hai chữ “Chân quê” thôi, Nguyễn Bính đã thay đổi hẳn diện mạo bản văn: Thay vì chỉ là một câu chuyện kể bằng vần điệu lục bát dân gian để các bà mẹ à ới ru con, tôi lại tìm thấy ở “Chân quê” một bài thơ đúng với nghĩa “ thơ trong nhiều ngôn ngữ Tây phương (poetry, poésie, poesia…) hàm ý hành động sáng tạo găn liền với tri thức và kỹ thuật tinh luyện chuyên biệt trong phạm vi ngôn từ” theo quan điểm của hai ông Nguyễn Hưng Quốc và Hoàng Ngọc Tuấn đã dẫn ( Viết, giữa truyền thống và nhu cầu sáng tạo – Văn số 37-38, tr. 23).. Tôi sẽ không đề cập tới vần điệu hay nhạc điệu là những yếu tố có sẵn trong thể loại lục bát, mà chi xin bàn thêm về tính cách tân sáng tạo trong kỹ thuật vận dụng ngôn ngữ của tác giả để làm mới ngôn ngữ. Trên đây, tôi đã có dịp phân tích ý nghĩa đặc biệt của các từ mãi, rộn ràng, quê mùa để minh chứng kỹ thuật vận dụng ngôn ngữ của Nguyễn Bính rồi. Nay tôi chỉ muốn nhấn mạnh thêm về tính sáng tạo của hai chữ “chân quê” khiến tôi phải đọc lại bài thơ từ đầu, và nhờ đó phát hiện cách sử dụng đạc biệt hai chữ trên giúp tôi diễn dịch bài thơ theo một hướng mới làm thay đổi hẳn nội dung, ý nghĩa, giá trị bản văn.

Trước hết, ta không thể phủ nhận việc đem kết hợp hai chữ “chân” và “quê” làm tựa cho bài thơ là một tìm tòi sáng tạo của Nguyễn Bính. Bởi lẽ nó không chỉ mới lạ ở thời Nguyễn Bính, mà ngay cả bây giờ cũng ít thấy trường hợp sử dụng nó trong một bài thơ hay truyện viết về đồng quê. Tuy chỉ cần thay thế chữ “nhà” quê bằng chữ “chân” quê là ý nghĩa và giá trị bài thơ thay đổi hẳn, nhưng việc làm không dễ dàng như ta tưởng. Trái lại, nó đòi hỏi người thực hiện công việc đó phải có, vừa một kiến thức tầm vóc vừa một kỹ thuật tinh luyện trong phạm vi ngôn từ, mới biết kết hợp chữ “chân” với chữ “quê” thành tựa “Chân quê” khiến bài thơ bỗng trở nên sáng giá. Bởi vậy ta có thể nói cái tựa “Chân quê” của Nguyễn Bính phải là thành quả của một quá trình phân tích và tổng hợp nên mới đạt được mức trừu tượng hóa cao đến thê. Tôi không rành tiếng Anh, tiếng Đức, tiếng Nga, tiếng Nhật hay một ngoại ngữ nào khác, nên không biết các ngôn ngữ này có một hay hai từ nào tương xứng để dịch trọn tứ thơ của câu thơ “ Thày u mình với chúng mình chân quê” hay không. Riêng về phần tôi, chắc sẽ vô cùng lúng túng nếu có ai nhờ tôi dịch câu thơ này ra tiếng Pháp. Phải chi Nguyễn Bính dùng hai chữ nhà quê như mọi người, tôi sẽ dễ dàng dịch câu thơ đó như sau:” Nos parents et nous deux, nous sommes tous des campagnards”. Nhưng khi đọc lại cái tựa, tôi nghĩ phải sửa câu dịch thành “ Nos parents et nous deux, on est paysans de souche” vì nghĩ rằng cụm từ paysans de souche mới nói lên được cái ý nguồn gốc trong nghĩa hán của từ “chân”, đồng thời từ paysans nói lên được sự khác biệt với từ “campagnards” thường được dùng với ngụ ý dè biu (sens pejoratif). Nhưng khi đọc lại câu vừa sửa, tôi thấy cần thêm một vài chữ nữa đê bổ nghĩa như sau: “ Nos parents et nous deux, on est paysans de souche et on en est fiers”, có thế một người Pháp chính gốc mới nhìn ra được cái ý của niềm tự hào về nguồn gốc nông dân tiềm ẩn trong chữ chân. Nhưng tự hào về cái gì cơ chứ ? Thế là tôi lại thấy có thêm váo mấy chữ “… et on est fiers” vẫn chưa đủ, vì trong từ chân còn có ý nói lên cái đẹp, cái khía cạnh tích cực, ở đây là phẩm chất con người và đời sống thuần thôn dã: siêng năng, bình dị, lương thiện, sống hòa hợp với thiên nhiên… Mà muốn dịch để diễn tả trọn vẹn ý nghĩa cái hay, cái đẹp trong câu thơ của Nguyễn Bính, chắc là tôi còn phải thêm dài lời để giải thích. Nhưng dịch câu thơ có tám chữ mà phải dùng chữ nghĩa lắm lời như thế thì biến nó thành thẩn mất rồi, đâu còn là thơ được nữa. Bởi vậy tôi rất mong có những vị thuộc thành phần học thức uyên bác lại rành ngoại ngữ, bất cứ ngoại ngữ nào, dù là tiếng Anh, tiếng Đức, tiếng Pháp, tiếng Tây Ban Nha, tiếng Ý..., hay tiếng của một xứ mọi đen như tiếng Congo cũng được. Xin quí vị hãy làm ơn làm phúc cũng như làm giàu (đẻ con không sợ trọc đầu), dịch giùm tôi câu thơ trên ra một thứ tiếng nước ngoài. Nhưng phải dịch ra thành thơ mới được cơ; còn dịch để bién nó thành thẩn là tôi hổng có chịu đâu. Ứ ự ... Nếu chỉ với đôi ba từ quí vị nào dịch lột được ý hai chữ chân quê của Nguyễn Bính, tôi sẵn sàng mua cặp gà mái dầu (gà lành thứ thiệt nuôi chạy bộ tại vườn nhà, chứ không phải thứ gà mắc dịch cúm gia cầm đâu nhá) để xin tôn vinh làm sư phụ.

Bài Chân quê của Nguyẽn Bính được sáng tác vào năm 1936, nghĩa là vào thời điểm nhân dân ta vừa thoát khỏi một ngàn năm nô lệ giặc Tầu, lại rơi ngay vào vòng kiêm tỏa của một trăm năm đo hộ giặc Tây; nhưng may quá còn chưa lâm vào cảnh ba mươi năm nội chiến từng ngày. Dưới ánh sáng của các lý thuyết cách tân văn học hiện đại, “Chân quê” chỉ đáng coi thuộc loại văn học truyền khẩu trong một nước mù chữ mà trình độ dân trí, ở thời điểm này, đa số chỉ tới mức bình dân học vụ là cùng. Có lẽ vì vậy ông đã chọn hầu như toàn những lời trong sáng bình dị nhất để bài thơ có thể phổ biến rộng rãi trong dân gian. Lời lẽ giản dị trong sáng đến độ Hoàng Tấn có lần trước mặt Nguyễn Bính đã phải thốt lên : “ Bài thơ trần trụi tới mức như con nhộng, ai mà chẳng hiểu” (Nguyễn Bính, một vì sao – Trích hồi ký Hoàng Tấn, trong cuốn Nguyễn Bính- Thơ và Đời, tr. 152 – Nhà Xuất Bản Văn Học Hà Nội 1998). Đáp lại, Nguyễn Bính đã nhân dịp bày tỏ quan niệm sáng tác thơ của mình : “Tôi chủ trương thơ Việt viết cho người Việt, trước hết phải mang sắc thái và phong cách Việt, do đó giản dị là điều cốt lõi. Giản dị đây không đồng nghĩa vơi dễ dãi tầm thường” – Bdd. tr. 153) .

Phát biểu trên đây của Nguyễn Bính về tiếng Việt và quan niệm sáng tác thơ, văn của ông làm tôi tin tưởng là những cảm nhận lần hai, sau khi đọc lại bài thơ Chân quê của ông là đúng. Từ đó tôi rút ra được hai hệ luận như sau. Thứ nhất, bản thân tiếng Việt là một ngôn ngữ bình dân trong sáng, nhưng lại có khả năng diễn đạt cao. Ấy là nhờ trong quá trình dựng nước và giữ nước, nhân dân ta, ngay cả khi phải đương đầu với nạn ngoại xâm, vẫn không bỏ lỡ cơ hội học hỏi cầu tiến để tăng cường khả năng diễn đạt của tiếng Việt giúp cho nhân dân ta có thể tự hào là đất nước của bốn ngàn năm văn hiến. Tiếc thay, các phẩm tính trong sáng, bình dân mộc mạc nhưng lại có khả năng diễn đạt cao ấy của tiếng Việt dang có nguy cơ bị biến chất và ngày càng trở nên suy thoái, cả ở hải ngoại lẫn trong nước. Suy thoái ở hải ngoại, là do các con em thuộc thế hệ thứ hai, thứ ba trong cộng đồng người Việt nay sống ở nước ngoài có khuynh hướng ngày càng ít quan tâm tới việc sử dụng tiếng Việt hơn là tiếng đất nước nơi họ đã lớn lên hay sinh ra. Điều này có thể hiểu được phần nào do đòi hỏi thích nghi với nhịp sông máy móc hối hả của một xã hội tiêu thụ tiên tiến đầy đủ tiện nghi kỹ thuật máy móc. Tuy nhiên sự kiện này không đáng ngại bằng tình trạng tiếng Việt, không chỉ suy thoái, mà còn xuống cấp đang diễn ra ỏ ngay trong nước, đặc biệt là nơi một vài giới truyền thông hay viên chức cửa quyền. Suy thoái và biến chất, qua hiện tượng đua nhau sử dụng một số từ ngữ Hán-Việt một cách cẩu thả, vụng về cốt để khoe khoang mà không hiểu răng cách thức sử dụng chữ nghĩa như vậy chỉ nói lên trình độ kém hiểu biết của mình. Thí dụ như từ “chất lượng” dùng để chỉ cả khối lượng (quantité) của một chất liệu (matière) lẫn phẩm tính (qualité) của chất liệu đó. Hoặc từ “ triều cường” để chỉ những con nước lớn do mưa lũ làm ngập đường phố, thay vì từ này chỉ nên dùng để nói về những đợt sống thần đột xuất tràn ngập cả một vài thành thị ven biển, như những trận tsumani mới đây tại Nhật hay Indonesia. Không chỉ có thế. Lại còn thói quen viết lách lung tung, với lối hành văn tối nghĩa, câu bất thành cú bắt người đọc đôi khi phải suy nghĩ đoán mò. Thí dụ như cái tựa hiểm hóc sau đây trên tờ Thanh Niên số 291 ngày 28 tháng 10-2018, trang 6 : “ Lùi tiến độ cổ phần hóa các doanh nghiệp nhà nước TPHCM” . Xin bạn đọc xa gần cố vấn giùm tôi nên tiến hay lùi trong dự án cổ phần hóa các doanh nghiệp nhà nước này của TPHCM. Bởi vậy nếu tôi có cho rằng đang có tình trạng suy thoái và xuống cấp của tiếng Việt ngày nay, là vì những lẽ đó. (1)

Sau cùng, để kết thúc, tôi xin quí vị nào có nhã ý đọc bài viết của tôi tới đây, hãy rộng lượng thông cảm cho tôi được có đôi lời cảm tạ con vi rút ác ôn côn đồ covid-19. Dẫu sao, nếu không có nó hoành hành tác yêu tác quái, tôi đâu có ở trong hoàn cảnh phải rờ đến tập thơ của Nguyễn Bính. Nhờ vậy, tôi mới có cơ hội đọc lại bài thơ “Chân quê” của ông để phát hiện ra tính thiên tài của ngôn ngữ Việt (le génie de la langue vietnamienne). Tính thiên tài ấy, theo tôi nghĩ, nằm trong khả năng diễn đạt của tiếng Việt bằng những lời lẽ bình dân trong sáng kết hợp với một vài từ hán-việt được sử dụng có cân nhác, có ý thức. Bởi vậy ai muốn nói gì thì nói, tôi vẫn cảm thấy yêu tiếng nước tôi hơn bao giờ hết. Tiếng nước tôi? Vâng tiếng nước tôi là thứ tiếng tôi chót yêu từ khi mới ra đời (người ơi!). Còn cái được gọi là nước tôi í à, thì nay nó lại nằm tận đẩu đâu, ở một nơi nào đó trên địa cầu, chứ không còn thuộc mảnh đất mang hình chữ S bên bờ Thái Bình Dương nữa. Và cũng bởi nước tôi nay không còn là mảnh đất mang hình chữ S bên bờ Thái Bình Dương nữa, nên tôi càng thèm được nhận (vơ) tiếng Việt là tiếng nước tôi hơn bao giờ hết.

(Đọc và viết lại để sửa đổi và bổ sung cho hoàn chỉnh ngày 20-9-2020)

(1) - Mời đọc thêm bài “ Đi tìm cuốn sách dịch đã mất”, trong đó tôi có dịp trình bày đày đủ hơn về khả năng diễn đạt ưu việt bằng hội nhập của tiếng Việt (phần hai), cũng như biểu hiện bị đồng hóa dẫn đến tình trạng xuống cấp của tiếng Việt hiện nay (phần kết).