T ôi nhớ khi xuân 2016 vừa mãn lối độ vài hôm, thì tôi nhận được cú điện thoại của NSND Anh Tú Phó Giám đốc Nhà hát Kịch Việt Nam mời tôi lên. Sau tuần trà giao đãi, Anh Tú đột ngột hỏi tôi:
-Theo anh thì điều trung tâm, nổi bật nhất của truyện Kiều là gì ?
Tôi buột miệng trả lời ngay:
- Theo anh là cái đẹp bị rập vùi.
Vị đạo diễn đang độ sung sức và sáng tạo, người vừa làm nên bản dựng Hăm Lét được giới chuyên môn đánh giá cao, vỗ tay phấn khích:
- Thật tuyệt vời. Chuẩn quá. Em đã không nhầm khi chọn anh là tác giả để thực hiện nhiệm vụ Bộ Văn Hóa vừa giao cho Nhà hát Kịch VN, đưa Kiều lên sân khấu kịch nói.
Nghe Anh Tú nói tôi hơi sững người. Danh tác Kiều đã từ hàng trăm năm nay được đủ các loại hình kịch hát dân tộc như tuồng, chèo, cải lương …chuyên thể dàn dựng. Vở cải lương Kiều lừng danh với cặp tài tử vợ chồng Tiêu Lang- Kim Xuân của Đoàn Chuông vàng thủ đô đã về làng tôi diễn từ những năm cuối thập niên 50 thế kỉ trước giờ đây vẫn in đọng trong tôi. Nay lại hiện ra trong kịch nói.Tôi thoáng băn khoăn. Kiều là một truyện thơ , chất trữ tình và tự sự rất khác biệt nếu không muốn nói là không phù hợp với kết cấu lấy mâu thuẫn làm trung tâm và phát triển chuyện kịch….
Sau ba ngày suy nghĩ, và trước sự tha thiết, nồng nhiệt và tin tưởng của Phó Giám đốc Anh Tú, tôi hạ quyết tâm, chấp nhận đơn đặt hàng của Nhà hát Kịch.
Làm thế nào chỉ vẻn vẹn trong một vở diễn chưa đầy 2 giờ đồng hồ có thể chuyển tải được khối lượng chuyện mang tầm sử thi với hàng loạt nhân vật đa dạng, điển hình về tính cách của Nguyễn Du ? Làm thế nào trong một thể loại kịch rất khác biệt với truyện thơ không đánh mất thần thái của danh tác Kiều đã định hình trong văn chương, trong lòng người Việt sau vai thế kỉ. Cuối cùng cùng những suy tư, sau ba lần hoàn chỉnh đề cương, hai lần viết kịch bản với hàng loạt thay đổi từ tên gọi kịch bản ( từ “thân phận nàng kiều”, “khúc hát nàng Kiều”, Kiều”…) có sự góp ý của NSND Anh Tú, kịch bản kịch nói Kiều của tôi đã ra đời và được Hội đồng nghệ thuật nhà hát Kịch Việt nam và đạo diễn- Phó Giám đốc Nhà hát chấp nhận dàn dựng.
Để có thể biến Truyện thơ Kiều thành kịch bản kịch nói tôi đã thử nghiệm nhiều thủ pháp và cách thể hiện. Cuối cùng tôi chọn cách kể theo phong cách cổ điển mà đã từ lâu sân khấu kịch nói của ta không xử dụng. Đó là dùng dàn đồng ca trong bi kịch cổ Hi lạp-hao hao tiếng đế trong chèo.. Dàn đồng ca này khi là toán người đi du xuân trong tiết thanh minh, khi là đám kĩ nữ trong lầu xanh của Tú Bà, khi là binh sĩ của Từ Hải, Hồ Tôn Hiến, khi là đám sai nha…Nhờ dàn đồng ca này chuyện Kiều vẫn được tôn trọng nhưng tiết tấu nhanh hơn, phù hợp với xung đột kịch. Nhạc sĩ Giáng Son tỏ ra đồng cảm với tác giả kịch bản nên đã soạn ra những bản ca thực phù hợp cho dành đồng ca này trong từng hoàn cảnh. Đạo diễn Anh Tú đã làm nổi bật thông điệp của danh tác Kiều “cái đẹp bị vùi rập” khi ông lấy hình đoá sen trắng làm phông chủ đạo của vở diễn. Thoại của nhân vật trong vở này khi là thơ nguyên bản Kiều, khi là cốt lỗ của thơ Kiều và cả những lời thoại được viết theo phong cách của Nguyễn Du…
Nhưng với tất cả những thủ pháp đó sẽ chỉ làm cho vở Kiều kịch nói là sự minh họa thuần túy danh tác của Nguyễn Du, nếu kịch bản không mô tả, phát hiện ra MÂU THUẪN KỊCH trong Kiều. Và việc tôi tìm ra nhân vật tạo nên mâu thuẫn vở đó là thằng bán tơ, chính là điều tôi tâm đắc nhất khi viết kịch bản Kiều.
Đoạn Trường tân thanh của Thanh Tâm Tài Nhân cho đến nay chỉ được coi là thứ tiểu thuyết ngôn tình dường như không ai nhớ. Đôi khi nó được nhắc lại chỉ vì tiểu thuyết này là nguồn gốc, xuất xứ để Thiên tài Nguyễn Du viết nên truyện Kiều bất hủ. Đây là trường hợp hiếm hoi của văn học thế giới mà bản biến tấu trở thành một danh tác trong khi bản gốc chỉ là một ấn phẩm xoàng xĩnh.
Truyện Kiều của Nguyễn Du mặc dù là một tiểu thuyết thơ (thường kị và không hợp với những chi tiết hiện thực trần trụi trong thực tiễn cuộc sống mà văn xuôi là thế mạnh ). Song, với thiên tài của mình, thông qua truyện Kiều Nguyễn Du đã tạo ra một bức tranh về những thân phận và tính cách con người đến độ không ít nhân vật đã trở thành điển hình trong cuộc sống thường nhật. Câu cửa miệng từ hàng trăm năm nay người Việt ta thường nói "đa đoan, khốn khổ như nàng Kiều", "đa tình như Kim trọng", ”chết đứng như Từ Hải”...Và nhất là những nhân vật phản diện thì ta gặp hàng ngày những so sánh "ghen như Hoạn Thư", "tráo trở như Sở Khanh", "sợ vợ như Thúc Sinh",..
Trong hệ thống nhân vật kì tài của Nguyễn Du thì nhân vật thằng bán tơ mặc dù có vai trò khởi đầu cực kì quan trọng. Nói theo ngôn từ sân khấu thì đó là một nhân vật trung tâm tạo ra mâu thuẫn kịch nhưng Nguyễn Du lại xây dựng nhân vật này đúng nghĩa là một nhân vật trong thơ. Thậm chí đến cái tên cũng không có mà chỉ như một phiếm chỉ về một kiểu, một loại người lúc nào cũng có thể xuất hiện trong cuộc sống.
Trong Kiều thằng bán tơ chỉ được nói đến gần như thoảng qua trong đúng nửa câu thơ “phải chăng xưng xuất là thằng bán tơ”, sau đó mất hút ngoài sự nhắc lại của Kiều khi kể lại sự trầm luân của mình cho Từ Hải nghe. Người đọc không hề biết thân thế, cha mẹ, quê hương bản quán của gã Tóm lại thằng bán tơ chỉ như một kí hiệu nhỏ nhoi, mờ mịt về một con người giữa hàng trăm nhân vật của truyện Kiều.
Trong các biến tác của các loại hình nghệ thuật dựa theo danh tác Kiều điển hình như vở cải lương lừng danh của Đoàn Chuông vàng Thủ đô tôi đã nhắc đều trung thành với Nguyễn Du về sự sơ sài của nhân vật thằng bán tơ.
Không chỉ lờ mờ trong chính tác phẩm “Kiều” mà dư luận cũng ít đả động đến nhân vật thằng bán tơ, họa chăng nó chỉ được nhắc sơ qua trong bài thơ “Kiều bán mình” của Tam Nguyên Yên Đổ nhân chuyện mượn nhân vật này để nói về sự tham nhũng của quan lại thời Nguyễn Khuyến.
Thằng bán tơ kia giở giói ra
Làm cho bận tới cụ Viên già
Muốn êm việc ấy mà xong nhỉ
Đời trước làm quan cũng thế a ?
Chỉ đến "Kiều" đầu tiên lên sân khấu kịch nói của Nhà hát Kịch Việt Nam ( 2016), và cũng lần đầu tiên xuất hiện trên sân khấu rối qua vở "thân phận nàng Kiều "của nhà hát rối Việt Nam( 2019), thằng bán tơ mới được mô tả, tô đậm thành một nhân vật, một số phận, một thế lực tương đối rõ ràng.
Nhưng ở hai bản diễn của hai Nhà hát nhân vật này cũng có những khác biệt.
Trước hết ở vở diễn “Kiều” của Nhà hát Kịch Việt Nam thì chẳng những xuất hiện thằng bán tơ ( NSƯT Phú Đôn đóng) mà còn cả vợ thằng bán tơ ( NSND Lan Hương thủ vai). Thằng bán tơ của vở diễn này có số phận rõ ràng. Hắn vốn là thằng đánh xe ngựa, sau một vụ tai nạn gẫy chân, vì buồn rầu, vì cảm thấy thua thiệt với thiên hạ nên thấy bất kì ai hơn hắn về sự bình yên, hạnh phúc dù chẳng liên quan đến mình, hắn cũng nổi cơn ghen ghét, tỵ hiềm từ đó tìm mưu sâu, kế hiểm để hại người, bất chấp cả sự khuyên can, nài nỉ, cầu xin của người vợ trung hậu. Mặc dù có một thân phận như vậy, Thằng bán tơ trong "Kiều" Nhà hát kịch chỉ xuất hiện ở đầu vở với tư cách là một nhân vật tạo ra nguyên nhân nỗi bất hạnh của nhà Vương ông, khởi nguồn cho sự chìm nổi khốn khổ của Thúy Kiều, một thành phần cơ bản cho mâu thuẫn vở diễn.
Còn thằng bán tơ của Nhà hát múa rối thì xuất hiện như một nguyên nhân những biến cố và cao hơn như một mặc định của lòng TỴ HIỀM, GHEN GHÉT, GHEN ĂN GHÉT Ở CỦA KẺ BỤNG DẠ HẸP HÒI KHÔNG MUỐN AI HƠN MÌNH, VÀ LUÔN LUÔN KHÓ CHỊU TRƯỚC THÀNH CÔNG CỦA NGƯỜI KHÁC. MỘT THẾ LỰC. Vì là nhân vật mặc định như vậy nên thằng bán tơ của Nhà hát múa rồi tuy không có lý lịch như ở sân khấu kịch nói mà nó xuất hiện không chỉ trong một tình huống mà còn ở nhiều trạng huống gần như xuyên suốt vở diễn. Chỉ với những câu thoại ngắn gọn, đầy tâm trạng và hành động, thằng bán tơ trong "thân phận nàng Kiều" ngay lập tức trở thành điển hình là một kẻ lòng dạ độc ác, nhỏ mọn, trong lòng luôn chứa sẵn mưu mô hại người.
Với một ý đồ không chỉ tạo ra biểu tượng về một thói xấu của con người mà thằng bán tơ trong vở diễn của Nhà hát múa rối còn trở thành nhân vật cốt lõi, xuyên suốt, một động lực cho sự hình thành, phát triển của mâu thuẫn kịch. Nó còn có số phận hoàn chỉnh cùng sự trừng trị đích đáng của mong ước con người thông qua lời của đàn chim lợn thông báo thằng bán tơ bị sét đánh chết, mặc dù được Kiều tha bổng ( chi tiết này ê kíp vở diễn đã kế thừa một cách sáng tạo sự trừng phạt Lý Thông trong cổ tích Thạch Sanh).
Tuy vậy cũng có một nét chung của nhân vật thằng bán tơ ở hai vở diễn của hai nhà hát Kịch Việt Nam và Nhà hát múa rối Việt Nam vì nó đều thoát thai từ ý đồ của tác giả khi mặc định nhân vật này.
Trong vở diễn Kiều của Nhà hát Kịch Việt Nam, khi Kim Trọng và Thúy Kiều đang đắm say trong tình yêu chớm nở. dàn đồng ca hát bài ca ca ngợi tình yêu thì thằng bán tơ đã tỏ ra hằn học
Thằng bán tơ:- Ta ghen ghét với mọi sự yên lành, hạnh phúc của người khác. Cái gì lão ta ( Vương Ông) cũng được. Đầu lòng hai ả Tố Nga xinh đẹp như tiên, rồi con trai “Vương Quan là chữ nối dòng nho gia” Còn ta cứ loay hoay tơ với tằm mà chả nên cơm cháo gì. Con ta lại toàn đồ vô lại lười biếng, nên ta tị hiềm, hận thù với Vương Ông
Dàn đồng ca:- Tâm địa bay thật nhỏ nhoi, ti tiện. Ghen ghét thì bay làm được gì.
Thằng bán tơ ( cười ngất):- Ai hơn ta thì ta thù hận. Đã thù hận thì ta tìm cách đạp đổ. Đầu đã bẩn, tim đã đen thì thiếu gì kế…
Còn thằng bán tơ của vở diễn Nhà hát rối Trung ương với đặc thù của thể loại diễn xướng nên nhân vật này hiện ra dứt khoát, trực diện ngay từ khi khai trò ( trong làn khói đen, thằng bán tơ hiện ra quắt quay, đen xạm với giọng hằn thù)
Thằng bán tơ:- Trời xanh quen thói má hồng đánh ghen.Ghen tức, tị hiềm, đạp đổ, đầy đọa trả thù.
Và tiêu biểu nhất là đoạn hắn đối thoại với nhân vật Nguyễn Du
Thằng bán tơ :-Thằng bán tơ của tiên sinh đây. Ngài tạo ra tôi trong những thù hằn. Gánh những niềm ganh tị.Ngài cho tôi nghèo hèn, khốn khó. Vậy cần ..phải trả thù..nhưng ai hơn ta. Phải làm cho vỡ rạn tan tành..Đầy-ta bịa đặt, xúi bẩy….Quan nha đã bắt Vương Ông lẫn Vương Quan rồi đấy….
Với đặc trưng nghệ thuật rối, NSND Nguyễn Tiến Dũng được sự phụ trợ của họa sĩ tạo rối Lê Đình Nguyên đã chứng tỏ được sự sáng tạo đột phá khi để mô hình mặt nạ thằng bán tơ uốn éo lượn qua những giải lụa cùng những đoạn độc thoại cô đọng "ta không muốn ai hơn ta”. Rồi “vì thế nên ta mới vu oan giá họa, mới gắp lửa bỏ bàn tay, mới quắt quay, lọc lừa, ma mãnh ...". Đặc biệt đạo diễn còn để mặt thằng bán tơ tung hứng qua không gian, mờ ảo như một lời cảnh báo về hiểm họa của kẻ tỵ hiềm, ghen ghét có thể xuất hiện bất kì trong hoàn cảnh nào,lĩnh vực nào của cuộc sống...
Bằng sự lột tả và nhấn nhá tài hoa như vậy, nhân vật thằng bán tơ của Nhà hát rối Việt Nam tôi tin sẽ bước ra ngoài đời và sớm muộn sẽ trở thành khẩu ngữ "ghen ghét, tỵ hiềm, bụng dạ hẹp hòi như thằng bán tơ ". Phải chăng đây chính là một trong những thông điệp mà vở diễn muốn gửi tới, báo động cho người xem cần cảnh giác về thằng bán tơ- một loại người đáng sợ gây nhũng nhiễu và làm vẩn đục cuộc sống yên lành của chúng ta trong xã hội hiện nay.
Lời cuối xin được thưa, Nhà hát cải lương Việt Nam đang dàn dựng kịch bản “ Nguyễn cầm ca” từ kịch bản của tôi cảm hứng từ danh tác “Kiều”của Thi hào Nguyễn Du. Xin được nói về “ Nguyễn cầm ca” khi vở diễn này được công diễn.
