C
ó lẽ khi loài người xuất hiện trên trái đất này, trăng đã vừa là đèn
soi sáng, vừa là bạn đồng hành ban đêm, và cũng là nguồn cảm hứng, làm
rung động tâm hồn nghệ sĩ mới chớm trong lòng homo-erectus, hay
homo-sapiens vậy. Thành ra truyền thuyết về trăng, xứ nào, dân tộc nào, và
nến văn minh nào cũng có.
Trong truyền thuyết Trung hoa, Hậu Nghệ chế thuốc trường sanh, bị vợ là
Hằng Nga lấy cắp uống xong, bay lên ẩn trong trăng. Hậu Nghệ tìm vợ, bắn
rớt chín mặt trời, chỉ chừa lại một để soi sáng ban ngày. Vì chỉ có một
mặt trăng, nên Hậu Nghệ để lại, không bắn, nhờ đó Hằng Nga thoát nạn, ở
lại luôn trên cung Quảng Hàn. Chủ mặt trăng là Thái âm tinh quân hay là Bà
Trăng -- tức đối với ông Trời -- chỉ xin đừng hấp tấp đọc lầm là Bà Chằng,
phải tội. Theo Bà Trăng là Hằng Nga tiên nữ hay chị Hằng. Các bầu bạn khác
trên cung Quế -- hay cung Quảng Hàn, ngoài chú Cuội còn có con thỏ ngọc
(1) -- Ngọc Thố, lông trắng như sương, (như trong truyện Tây Du có nhắc
đến), và con cóc, được nâng cấp, gọi là con thiềm thừ. Nhật bản thì tự
nhận là con cháu bà thần mặt trời, Thái dương thần nữ, không biết có Ông
Trời, nên có lẽ vì thế mà không kính trọng mấy chú con Trời lắm Tuy thế,
trong hàng ngàn năm, Trung quốc, Nhật bản, Triều tiên và Việt nam đều dùng
âmđương hiệp lịch, định mùa màng, dựa trên sự xoay vần của mặt trăng quanh
trái đất, và của trái đất quanh mặt trời.
Thơ Ðường nói đến trăng rất nhiều, nhất là trăng sáng Minh
nguyệt. Lúc thì dọi trước giường Sàng tiền minh nguyệt quang,
lúc thì không biết đỗ nhà ai Minh nguyệt lạc thùy gia, rồi lại chơi
chữ, hót lên như chim trên núi Minh nguyệt (2) sơn đầu khiếu, hại
Tô Ðông Pha phải bị lưu đày. Ðến nhà sư cũng bị trăng non làm xao động tâm
thiền Sơ tam, sơ tứ nguyệt mông lung giúp cho Trương Kế làm một bài
thơ để đời. Triệu Hồ thì lại lãng mạn, thấy trăng này sáng như nước, lại
nhớ đến hồi cùng ai ngắm trăng năm trước: trăng còn đây mà người đó đã đâu
rồi ? Nguyệt quang như thủy, thủy như thiên/ Ðông lai ngoạn nguyệt nhân
hà tại.
Qua Việt nam, truyền thuyết cho chú Cuội bám rễ cây đa, bay lên cung
trăng, rồi ngồi gốc cây đa, làm bạn với chị Hằng. Ca dao, không biết là
trêu hay là thật sự thắc mắc cứ hỏi - sao lại múc ánh trăng vàng đổ đi ?
Ðồng dao thì cho ông Trăng sòng phẳng, đến đâu chơi cũng được tặng quà,
nhưng rồi, vừa nhanh, vừa mạnh ở phần cuối, trả lại hết, nào vợ, nào
chồng, nào bút, nào mo. Phong dao cũng kể đủ hình trạng mặt trăng từ lá
trai (mồng một, không trăng), lá lúa (mồng hai), mười rằm, trăng náu, mười
sáu trăng treo, đến đêm ba mươi không trăng.
Trong Nhân Nguyệt vấn đáp, tác giã vô danh đã Hỏi chị Nguyệt, Hằng
Nga mấy tuổi,/ Cứ năm năm đến tối lại ra ? Nguyễn Du trong Kiều nhè
nhẹ chia trăng ra làm hai, nửa này in gối chiếc, nửa kia soi dậm trường.
Ðồ Chiểu, nghiêm trang và cẩn trọng cũng cho ngư ông "Ngày kia hứng
gió, đêm này chơi trăng. (Lục Vân Tiên) Trăng cũng gián tiếp là đề tài
cho Hồ Xuân Hương và Chiêu Hỗ đùa nhau, người xin lá đa, người cho cành
đa, không đếm xỉa gì đến chú Cuội, không biết có đang ngồi cười hà hà. Cao
Bá Quát ngông hơn, hay lãng mạn hơn Túm áo bọc ánh trăng. (3)
Con cóc trong mặt trăng cũng được nhắc đến. Ngô Thế Vinh (thời Minh
Mạng) vui với gió mát trăng thanh mà không quên nhắc Bóng thiềm soi đáy
nước long lanh. Còn Nguyễn Huy Hỗ lại ghi nhận Rừng Ðông đã thấy
tròn xoay bóng thiềm.
Gần đây hơn, Tản Ðà cho trăng thơ thẩn chơi ở đầu non, chơi ngoài cửa
động; Ðông Hồ nhớ lại ngày vui cũ, cho trăng tỏ vì có đôi ta, cũng từa tựa
một ý như Triệu Hồ. Xuân Diệu lại -(không biết có len lén không) cùng
người yêu nhè nhẹ bước khi ánh trăng lan đầy khắp lối. Hàn Mặc Tử rao tìm
người mua trăng, rồi không bán vì Trăng vàng, trăng ngọc, bán sao
đang! Lưu Trọng Lư rất thính tai nghe được cả tiếng mùa thu đang thổn
thức dưới trăng mờ. T. T. Kh. kín đáo và duyên dáng Yêu trăng lặng lẽ
rơi trên áo. Nguyễn Bính thì mở cờ trong bụng, hớn hỡ hỏi Ai đem
trăng giãi lên trên vườn chè ? Nguyễn Vỹ cay đắng hơn, nhìn chó giỡn
trăng ngoài song cửa xà lim mà tủi thân. Vũ Hoàng Chương thì thâm trầm,
cho Nguyệt lạnh màu sương giãi phố khuyạ Gần đây hơn, Ðặng thị Quế
Phượng , sau khi viết về một tình khúc của Beethoven, đã thêm Hoa khô
cắm giữa đêm tàn, nửa bài trăng úa bên đàn đứt dây ! Hàn Nguyệt --
trăng lạnh ? -- thì lạnh lùng cho người về hụt hẫng Chẳng còn gió,
chẳng còn trăng! giữa rừng hoang lặng. Còn Thu Nguyệt -- cũng là một
mùa trăng -- không biết có đọc Alfred de Musset không, mà lặng lẽ Tôi
ngồi đợi bóng trăng nhờ chấm câu. (4)
Truyện ngắn, truyện dài cũng nói đến trăng, xin chỉ nhắc đến Hoàng Ngọc
Phách, đã ỡm ờ ghi ra bốn chữ ÐTTT , diễn dịch là "đêm thu trăng tỏ" nhưng
riêng với hai người trong cuộc mới biết là ghép tên nhau : Ðạm Thủy và Tố
Tâm. Nhẹ nhàng hơn, Nguyễn Tuân, trong một truyện ngắn trong Vang bóng một
thời, kể lại thú rửa sỏi để bọc đường làm kẹo, nhâm nhi với trà, thưởng
trăng. Trong đó Nguyễn Tuân đã kể rõ vì sao ông thích trăng 14, chứ không
thích trăng rằm hay trăng 16.
♣ ♣
Lời cũng như tựa các bài hát Việt nam có nhắc hay nói đến trăng cũng
nhiều lắm. Trước hết là những bài hát về Trung Thu, dành cho trẻ em. Lê
Thương cho chú Cuội, lúc đó đã già, ngồi ôm mối mơ, rồi lại nhắc khéo các
em mượn ông Trời cái thang để lên cười chơi trên cung Trăng (Thằng Cuội).
Văn Thanh cho các em dắt nhau cầm đèn lồng đủ hình thù và màu sắc đi
múa ca trong ánh trăng rằm, (Rước đèn tháng tám). Phạm Duy cho các
em một trời Nam tròn trăng thu để các em có dịp thắc mắc xem chú
Cuội đâu ? (Một đàn chim nhỏ). Lớn lên một chút, các em lại được bác
Phạm Duy vẽ đường cho hươu chạy rủ đàn con gái, ra ngoài nhìn
trăng. (Chú Cuội)
Bạch Bích gần như là người đầu, nói về Trăng muôn thuở khi Trăng vừa
lên trên khóm tre. Lê Mộng Nguyên, như trong bài hát chủ đề số báo
này, thì chưa đợi đến tối đã hẹn người ra bờ suối, để cùng xem ánh trăng
mờ chiếu (đúng là chưa đến rằm) bên rừng chiều mờ hơi sương. Phạm Ðình
Chương thì chịu khó đợi đến lúc trăng tròn để cho Trăng tràn lan khắp
nơi trong Trăng rừng. Văn Phụng, thơ mộng mà không kém phần gan dạ,
cùng người đẹp kề vai say ánh trăng ngà gần suốt đêm trong Trăng
sơn cước. Hoàng Thi Thơ vừa khua chày giã gạo trong đêm trăng vừa hứa
Dù trời khuya anh sẽ đưa em về trong Gạo trắng trăng thanh. Rồi còn
cho trăng vui -- (chớ không say như Lý Bạch) đến độ Trăng rụng xuống cầu.
Ngoài ra còn có một bài cũng nói về trăng, mà không nhớ tên tác giã, cũng
không nhớ tựa, chỉ nhớ mấy câu Trăng lên, gió lơi, trăng lên gió lơi;
ngàn sao ai thắp ? ngàn sao ai thắp ? Gió rung rinh hoài bên hồ sen thắm,
lung linh tà áo -- (độc giả nào có nhớ hay biết rõ hơn, xin chỉ giúp!)
Còn rất nhiều bài hát, tựa không có chữ trăng, nhưng trong lời có nhắc
đến trăng, xin ghi ra một số, hát cho vui -- hay buồn, cũng không sao. Các
bài xếp theo thứ tự chữ đầu tựa bài hát chứ không có ý để bài nào trước,
bài nào sau. Như nghe tiếng ca sĩ Chung Thủy ngọt ngào nhận xét Khi vui
thấy trăng không mờ, lòng buồn nên trăng úạ (Ảo ảnh - Y Vân). Châu Kỳ
và Hồ Ðình Phương thì lại cho trăng biết ngại mưa e gió Nhưng mùa trăng
Vu qui, vì mưa gió không về - Ghi một đêm trăng thanh, quán bên đường vắng
tênh (Con đường xưa em đi). Ðặng Thế Phong nhẹ nhàng hơn , cho hoa
đứng im khi Vườn khuya trăng chiếu (Ðêm Thu);. Trần Thiện Thanh
mượn lời thơ, cho Hàn Mặc Tử cất tiếng rao: Ai mua trăng, tôi bán trăng
cho ! Dù là trăng lúc đó còn e dè nằm im thin thít trên cành liễu. Hà
Huyền Chi và Lê Linh Phương thì cứ cho em đi tới đi lui, đi không ngừng
nghỉ, theo phiến trăng Em đi hoài trong mơ - phiến trăng hắt hiu ánh
vàng (Hoài Mơ ). Trường Sa, chắc có lúc ngồi trên đài chỉ huy chiến
hạm, vừa nhớ ai, vừa nghe sóng vỗ thân tàu để xem .. ngại ngần vầng
trăng vỡ đôi trên bọt sóng (Một lần xa bến).
Phạm Duy lại nhờ Thái Thanh bùi ngùi trả lại Ðường phố trăng soi -
trả hết cho người (Nghìn trùng xa cách). Thẫm Oánh, nhẹ nhàng và kín
đáo hơn, không nói chuyện dưới đất giữa hai người, mà lại cho Ngoài xa
mây nhớ trăng lững lờ thuyền trôi và cũng đưa đối tượng lên cao, trước
cả Spounik và Appollo (5) Ðây nét mặt trong trăng âu yếm như mĩm
cườị (Nhớ nhung) Mạnh Phát Hoài Linh thì gần trần thế một chút, tuy
cũng chịu khó leo lên căn gác hẹp để xem Trăng gầy nghiêng bóng cày
song thưạ (Nỗi buồn gác trọ) Phạm mạnh Cương thì say mê hơn, chắc chắn
hơn, tuy trong tay chưa nắm được ba vạn sáu ngàn ngày và cũng biết
chắc Trăng khuyết rồi có khi tàn ... mà vẫn khăng khăng Thương hoài
ngàn năm. Lê Trực hư ảo, và liêu trai, để cho Lau xanh ven sông mờ run
bóng trăng.(Tiếng còi trong sương đêm). Phạm mạnh Cương khi đã già dặn
hơn trong tình trường, chắc đã thấy được "ngàn năm" cũng có thể thu lại
trong khoảnh khắc, nên tiếc nuối còn đâu trăng thanh ngày đó(Tình
yêu đã mất). Ngọc Bích lại thi vị hóa, cho trăng thành thơ, chứ không để
trăng là tứ thơ Ðâu những đêm trăng mờ ai ngóng chờ. Khi ánh trăng
thành thơ nhẹ gió đưa (Trở về bến mơ). Nhưng với Văn Cao, mối tình
Trương Chi Mỵ Nương lại được đưa về cái thuở trước đó nữa, khi trăng
nước chưa thành thơ. (Trương Chi)
Mỗi người : một tâm sự, dù là thi sĩ, nhạc sĩ, hay ca sĩ. Mỗi bài hát :
một tấm lòng, người chỉ nghe thôi, cũng động lòng riêng, mà nhớ tiếng hát
lời ca. Rồi thì ai thương, ai cảm, ai nhớ. ai mong, buồn hay vui, chắc
cũng thuộc một hay hai bài, hát khe khẽ cho vơi nỗi niềm, hay để gởi gấm
tấc lòng, mượn ánh trăng, hay mượn cả vầng trăng mà bày giãi, mà thề
nguyền.
♣ ♣ ♣
Thơ, nhạc và trăng còn nhiều, nhiều lắm trong thi ca và âm nhạc Việt
nam, tân cũng như cổ. Tác giả chỉ có một hiểu biết sơ sài về vọng cổ, biết
vài bài như Sầu vương biên ải, Tình anh bán chiếu, -- Út Trà Ôn ca, hay
Gánh nước đêm trăng, Trái khổ qua, -- Thanh Nhàn ca ... và một hai bài
không nhớ rõ tên do Thanh Nga hay Bạch Lê ca. Thành ra không dám nói đến
Trăng trong cổ nhạc và vọng cổ Việt nam. Thật ra, cũng nghĩ vì Của trời
đất, kho vô tận, nên ghi ra một phần nào thôi, còn lại, để những người
khác cùng đóng góp, chia sẻ, vừa để chung vui, vừa để nhắc nhở đến cái
hay, cái đẹp trong kho tàng thơ, nhạc Việt Nam.
Ghi chú:
1. Khoảng những năm cuối thập niên 1940-49, có vở
kịch "Con thỏ ngọc" kể chuyện một em bé hiếu thảo đi tìm thuốc chữa bệnh
cho mẹ. Có câu hát trong bài "làu làu trăng sáng ..."
2. Minh nguyệt,
trong câu thơ của Vương An Thạch là tên gọi một loại chim.
3. Trăng
mười bảy -- thơ chữ Nho, bản dịch của Khương Hữu Dụng)
4. Comme un
point sur un i (trong bài thơ "Ballade à la Lune" của Alfred de Musset)
5. Vũ Hoàng Chương thì không lấy đá trên mặt trăng. Theo góp ý của
Minh Ngọc, khi biết các phi hành gia đã lên cung trăng, thi sĩ viết:
Nếu phải người thơ này, nhất
định
Mang về bến cũ gốc cây đa!
VVM.12.2.2022
