LƯỢC SỬ VĂN NGHỆ VIỆT NAM

THẨM THỆ HÀ

(1923 – ....)

Tiểu Sử

Tên thật Tạ Thành Kỉnh. Sinh năm 1923 ở Trảng Bàng (Nam Phần). Sống trong gia đình tiểu tư sản nên chịu nhiều ảnh hưởng giai cấp và sau này phản ánh qua văn thơ. Học hết chương trình ban Trung học, ông để một thời gian nghiên cứu văn học quốc tế trước khi viết văn.

Năm 1942, bắt đầu viết đăng thơ rải rắc trên các báo. Làm thơ ký Thành Kỉnh, ông dùng tên thật ở ban đầu khi làm thơ. Tác phẩm đầu tay của ông là Vó Ngựa Cầu Thu, tiếp đến là Gió Biên Thùy, Người Yêu Nước (tái bản hai lần, Tân Việt Nam, Sài Gòn 1949) vv...

Năm 1953, ông bị động viên, thời gian trong quân ngũ, là chủ bút báo quân đội Quốc gia Phụng Sự. Năm sau, ông được giải ngũ, trở về viết văn và làm giáo sư văn chương các trường Trung học Sài Gòn. Ông còn là tác giả: Việt Nam trên đường cách mệnh tân văn hóa.

Tác phẩm mới xuất bản: Đời Tươi Thắm (Lá Dâu Sài Gòn, 1957).

Khuynh hướng – Đứng trong nhóm Lý Văn Sâm và là cây bút nghị luận, sáng tác trong trường phái lãng mạn cách mệnh. Những tác phẩm có luận đề ấy, Thẩm Thệ Hà phục vụ kháng chiến chống xâm lược ở miền Nam.

Phân tách tác phẩm chính – Nói đến Thẩm Thệ Hà điển hình trong tác phẩm, phải kể đến tác phẩm Người Yêu Nước. Cốt truyện gồm ba nhân vật: Vũ, Bão, Phượng. Vũ là con nhà quan, Bão là người cách mệnh thực thụ, Phượng là người yêu của Vũ. Nhờ Bão, Vũ từ giã triết lý sách vở để đi vào con đường chiến đấu trong hàng ngũ giải phóng dân tộc; khi Pháp đổ bộ vào Việt Nam, 1946 lấy cớ tước khí giới của Nhật. Phượng yêu Vũ, nhờ người yêu nàng cũng lao đầu vào cách mệnh. Qua nhiêu chặng đường chiến đấu, vào tù ra ngục; Phượng bị đi đầy (phát vãng) nhưng thoát khỏi án tử hình nhờ một đại úy Pháp. Kết luận Người Yêu Nước qua lá thư Phượng gửi cho Vũ, dù nàng ở trong trại cải hóa, nhưng không bao giờ cải hóa nổi lòng yêu nước của Phượng và bao giờ tình yêu tổ quốc cũng song hành với tình yêu Vũ đang chiến đấu ở phương trời xa.

Thẩm Thệ Hà hòa đồng tâm hồn người đàn bà bừng tỉnh vào giờ khởi điểm cách mệnh; rồi hướng dẫn họ tranh đấu dành độc lập.

Ông đưa nhân vật Bão làm điển hình cho vai trò lãnh đạo cách mệnh giải phóng ở miền Nam. Tâm trạng chiến sĩ ấy phải biết hy sinh, mặc dầu họ không hẳn là người khác thường, vẫn có tình yêu cá nhân, gia đình, đồng loại, xa quê hương biết vọng tưởng. Đây là một Bão, Bão của Thẩm Thệ Hà diễn tả lòng nhớ thương ấy, qua một đoạn văn linh động:

“… Có những đêm đứng tựa bên sông cửa, lòng tôi tha thiết nhớ quê hương. Chẳng rõ khi hay tin tôi bị bắt gia đình tôi sẽ khổ đến bực nào, những người bạn thân yêu của tôi sẽ lo lắng đến bực nào? Có lẽ họ tưởng tôi đã chết. Có người hẳn đêm đêm cầu nguyện cho tôi. Nhiều khi những ý tưởng rùng rợn đến với tôi, tôi nghĩ biết đâu một khi chết, tôi sẽ không được an nghỉ dưới miếng đất êm đềm của quê nhà, mà tôi phải vùi thây ở một phương trời lạnh lẽo, thân mình dẫy đầy những vết đạn. Tuy nghĩ thế, tôi vẫn không nao núng…” (trang 29, quyển tái bản kỳ 2).

Đoạn văn trên phân tách tâm lý đúng, không phải đã làm cách mệnh là không sợ chết. Sự khác biệt chỉ là biết mình chết nhưng vẫn hy sinh. Tình yêu quê hương của Bão khiến chúng ta nhớ đến một nhà cách mệnh Việt Nam đã từng ca tụng rằng: ở trên đời này tình bạn và tình quê hương là đáng kể nhất. Vũ là bạn Bão. Ảnh hưởng cách mệnh đã đưa tâm hồn Vũ đến xáo trộn. Khởi điểm của thức tỉnh là đọc sách chính trị giai cấp đối lập mà Vũ đang sống trong đó. Vũ là con quan, thì tất nhiên người cha phải bênh vực giai cấp thống trị. Khi thấy con đọc sách tả đối lập; ông Phủ bực rọc và bắt con theo mình bằng cách cho đọc sách chống tả đối lập. Thẩm Thệ Hà ghi lại ở đây một hình ảnh:

“… Ông Phủ, tay cầm một quyển sách thong thả bước vào. Mặt ông không có vẻ giận, cũng không có vẻ vui. Ông kéo ghế ngồi, đặt quyển sách lên bàn bảo Vũ:

– Mẹ con nói độ rày con ham đọc sách, nên cha đã chọn quyển này cho con đọc. Vũ liếc mắt nhìn lên quyển sách thấy hàng tựa MẶT NẠ CÁCH MẠNG...” (trang 34).

Đoạn này, ông đã làm tròn sự kiện nhận xét tâm lý và tận dụng mọi khả năng lột mặt nạ tâm địa ác độc bọn phong kiến.

Một vài đoạn ông viết rất tâm lý như tả tâm trạng một người làm cách mạng (giai cấp tiểu tư sản) phải sống với nhân dân ban đầu bỡ ngỡ, khó chịu:

“… Càng sống chung lộn với hạng bình dân, Vũ cảm thấy cái khó khăn của nhiệm vụ. Họ là những người yên phận, ưa tịnh, nhưng chàng phải kiên nhẫn lắm mới chịu nổi với tánh tình và cách sống của họ. Đừng ai cố bào chữa họ là một người tốt đẹp, đáng ca ngợi. Vũ đã lầm khi bực mình vì những tiếng chửi mắng nhau của họ suốt đêm vì những chuyện nhỏ nhặt như mất một cái quần hay dành nhau một trái ớt. Những chuyện trộm cắp thường xảy ra luôn, những cuộc đánh nhau một cách tàn nhẫn không thương xót. Họ sống như thế, ngày này qua ngày khác, tháng này qua tháng khác. Họ không nhìn lên trời, không nhìn ra xa và không muốn gì khác hơn kéo lê cuộc đời như thế trong tăm tối…”

Điều động triết lý trong sách và ngoài đời (lý thuyết và hành động) Thẩm Thệ Hà nhắc cho người đọc thấy sự tiếp nhận nền triết lý giáo dục học đường cũng như sách vở khác hẳn nhau. Đoạn này khiến chúng ta nhớ đến đoạn kết ở truyện một người bạn đường của Maxime Gorki. Gorki tả cuộc sống đãng tử của ông hòa đồng trong sinh hoạt dân chúng với người bạn đưa đi cùng trong bốn tháng; khác xa hẳn mớ triết lý của bác học, triết nhân trong sách vở (Mon Campagnon– trong tập Vagabonds)(21) (Ed. Albin Michel). Thì đây, ở Thẩm Thệ Hà ghi lại:

“… Sự thật, không có gì là lạ. Nếu một bài học trong cửa ngục giúp cho anh Bão thành vĩ nhân, nếu những sự thật ngoài đời giúp cho anh vượt khỏi chỗ huyền vi của Mặc Tử đi tìm một tôn giáo khoa học, thì sự diệt hết dục vọng cá nhân của em (Phượng) để bước vào lề xã hội cũng là một sự thường” (Thư Phượng gửi cho Vũ).

Bức thư còn là đoạn kết cuốn truyện, Phượng bị đưa đi phát vãng, gửi thư cho Vũ; tạo cho người đọc buồn thấm thía; nhưng không vì thế tiêu cực. Đoạn văn đặc sắc nhất trong tâm thư ấy, khiến chúng ta cảm phục con người cách mệnh từ chối hôm nay nghĩ đến ngày mai và họ hy sinh thân họ đầu tiên:

“… Đêm đó, đời em bắt đầu sa vào tăm tối. Cánh cửa ngục chắn ngang cuộc đời tự do và cuộc đời tù hãm, ngăn cả tiếng gió lộng, ngăn cả ánh trăng xanh. Em còn đợi gì đây? Một ngày mai, người ta sẽ đưa em đến bãi đất hoang vu, lựa cho em một nơi yên nghỉ tốt và gởi cho em một phát đạn. Thế là hết! Em sẽ yên phận em, mặc cho trận cuồng phong dầy xéo trên mảnh đất thân yêu. Có cái gì chua xót động ở lòng em và trào lên mắt em. Em thấy tâm hồn em cũng đau thương như hồn nước. Một buổi em đang ngồi tĩnh tâm ở góc khám để hồn theo dõi những hoạt động của những người bạn xa. Chẳng hiểu anh Vũ hiện đang làm gì? Anh Bão đã rút quân đội về đâu?...” (trang 65).

So ưu và khuyết trong văn Thẩm Thệ Hà không là bao! Có lẽ nhiều khi nhân vật Thẩm Thệ Hà yêu nước quá nồng nhiệt đến nỗi đi đâu cũng vỗ ngực là đang làm cách mạng. Thái độ của Vũ chứng tỏ điều ấy trong Người Yêu Nước.

Văn Người Yêu Nước khô khan, thiếu hấp dẫn, nhưng đi vào chiều sâu con người. Nếu người đọc không nhận định được rằng cần phải theo dõi tác giả; thì có lẽ sẽ buông ngay từ đầu cuốn. Như vậy, chứng tỏ nghệ thuật viết tiểu thuyết Thẩm Thệ Hà chưa cao. Đôi khi nhân vật tiểu thuyết thiếu tự nhiên, có vẻ sắp đặt theo luận đề. Người Yêu Nước không gần gũi với mình thì lẽ tất nhiên thiếu tác động cảm hóa người đọc; mà chính ý định của tác giả là mong cảm hóa độc giả trong đường lối chính trị qua tiểu thuyết. Ông là nhà văn không giầu tình cảm, có lẽ một phần Thẩm Thệ Hà bị ảnh hưởng trước đã từng viết lý luận. Nói thế, không phải là nhà văn biên khảo hay lý luận không viết được tiểu thuyết hay.

Văn Thẩm Thệ Hà khô khan, nhưng ông cho rằng lối tả thực xã hội cần phải thế. Ông bênh vực sự thiếu nghệ thuật viết tiểu thuyết của mình bằng mấy lới thanh minh ở bài tựa: “Người Yêu Nước”.

"Nếu trong có vài đoạn tả tình, đó chỉ là tính cách lãng mạn cách mạng (Rr)(22). Các danh tác như Stribling, Ostrovski, Boris Gorbatov cũng thế...

Trong lúc cao trào cách mạng đang bốc lên, ông cho rằng nếu tả tình thì e lãng mạn, nên ông giải thích mong đừng hiểu lầm chăng? Sự thật thì nào đâu có thế, một La Mère (Người Mẹ) của Maxime Gorki, một Gorbatov viết Tình Bạn của hai người liên lạc với nhau trong điện thoại biết bao nhiêu là tình tiết sâu đượm, mà tình ấy còn thiêng liêng hơn cả tình yêu thanh xuân. Hoặc Constantin Paoustovski đã dùng lối tả tình cảm con người theo giác quan (đã có) và đồng hóa theo mình (diễn tiến hóa chủ quan định hướng) thì từ sự hướng dẫn ấy mới đem lại kết quả, nghĩa là người đọc thấy rằng tâm lý không xa họ bao nhiêu và cái kết thúc trong tương lai của họ phải như hoàn cảnh tương đồng tác giả hướng dẫn thì mới là nghệ thuật cao đồng hóa truyền cảm. Bất tất, ông phải giải thích như trên (Chuyến xe đêm của Constantin Paoustovski do Trúc Đường dịch).

Kết luận – Thẩm Thệ Hà và Dương Tử Giang là, nhà văn khác hẳn Lý Văn Sâm và Vũ Anh Khanh, nghĩa là ở bình diện tiểu thuyết họ chưa có nghệ thuật cao. Sự phân định rõ rệt trong nhóm có hai phe phản ánh sâu sắc trong văn của bốn tác giả trên. Lý Văn Sâm và Vũ Anh Khanh có lối văn của cây viết kháng chiến chỉ biết yêu nước không nhìn xa; viết những gì sống đượm nồng nàn của dân tộc chống xâm lược. Còn Thẩm Thệ Hà, con người lý luận đặt cơ sở sáng tác và sáng tác giải quyết kết thúc theo cương lĩnh đã đặt ra.

Tuy vậy, Người Yêu Nước của ông hòa đồng cách mệnh và hướng dẫn dân Nam Bộ yêu nước chống xâm lăng vào 1946 khi Pháp tái xâm lược Việt Nam.

Ngưới Yêu Nước chưa hẳn là cuốn tiểu thuyết phong phú tình cảm, đặc sắc; nhưng điều ấy không làm lu mờ được ý định có công của tác giả đề cao và hướng dẫn lòng yêu nước qua tiểu thuyết lãng mạn cách mạng.

Năm 1957, ông cho xuất bản cuốn tiểu thuyết Đời Tười Thắm. Cuốn truyện này với bố cục lỏng lẻo, tình tiết nghèo nàn. Một lần nữa minh chứng Thẩm Thệ Hà chỉ là nhà văn có giá trị ở giai đoạn 1945–1950 mà thôi.

LÝ VĂN SÂM

(1921 – 2000)

Tiểu Sử

Lý Văn Sâm là tên thật dùng trong các tác phẩm văn chương của ông. Sinh năm 1921 ở Tân Uyên vùng Sông Bé, thuộc Biên Hòa (Nam Phần) trong một gia đình trung lưu. Học ở Pétrus Ký (Sài Gòn) sau ở Hồ đắc Hàm (Huế). Thời gian này ông quen biết nhà văn Thanh Tịnh dạy học. Ngay lúc còn trên ghế nhà trường, ông đã tỏ ra là người có khiếu văn chương.

Năm 1947–48, Lý Văn Sâm là một trong hai nhà văn xuất sắc nhất ở miền Nam. Tác phẩm đầu tay của ông là Kòn Trô (Tân Việt). Ông đã có một kỹ thuật riêng biệt và nội dung truyện ngắn chững chạc. Ông viết cho các tuần báo miền Nam và Tiểu Thuyết Thứ Bảy của Vũ Đình Long ở Hà Nội (trước 1945) hoặc Việt Bút ở Sài Gòn. Ông còn viết kịch (VÀNG) diễn trên sân khấu, hoặc những vở khác đặc sắc như Sậu Lệnh, Trùng Dương, Đường Vào Xứ Phật... đăng trên báo Tiếng Chuông. Sau này ông cho xuất bản những truyện ngắn: Nắng Bên Kia Làng, Sương Gió Biên Thùy, Ngoài Mưa Lạnh... và nhiều truyện ngắn như Đời Tàn Trong Ngõ Hẹp đăng trên Tiểu Thuyết Thứ Bẩy (truyện ngắn 1950), Một Con Chó Sủa Hóng Chiều Ba Mươi Tết (Giai phẩm Canh Dần), Một Cốt Truyện Mới (Xuân Vĩnh viễn, 1950).

Chúng tôi có trích đăng Tôi Viết Văn của ông đăng trên báo Xuân Sống Mới (1950, Sài Gòn) để hiểu thêm cuộc đời và văn nghiệp của ông:

"... Tôi vốn có khiếu văn chương từ năm tôi ngồi lớp nhất trường Biên Hòa. Tôi giỏi Việt văn là lẽ cố nhiên, nhưng tôi không có mộng trở nên văn sĩ sau này. Hồi ấy, tôi rất thích quyển Lời Hoa của Trí đức văn đoàn Đông Hồ tiên sinh ở Hà Tiên xuất bản. Tôi thích quyển ấy vì những ngọn gió quê, của những đồng lúa Tân Ba Biên Hòa thổi vào lòng tôi một cảm giác thơm ngọt ngọt và khởi cho tôi hồn văn của tôi một hứng thú mới. Lạ có một điều khi tôi lên học năm thứ nhất trường Lê Bá Cang, tôi không viết văn nữa. Có lẽ vì ông giáo Việt văn Trần Văn Hoàng (không phải là ông Nam-Vân) hồi ấy đã khiến cho giờ học chúng tôi thành ra buồn tẻ nên chúng tôi chán là phải.

Rồi cuộc xung đột giữa ông giáo Vĩ (trường Pétrus Ký) và tôi đã đưa đời học sinh tôi xa Sài Gòn. Tôi định ra Hà Nội học, nhưng rồi tôi dừng chân ở Huế, đặng vào trường Hồ Đắc Hàm.

Từ ấy, cảnh nắng vàng trên sông Hương và sương xanh trên núi Ngự đã đưa cái hồn lãng mạn tôi lên tuyệt vời. Tôi đâm ra yêu làm thơ vì tôi đã lấy nguồn thơ của anh Xuân Lữ (Nguyễn Khắc Lữ hiện ở Xiêm) tác giả tập thơ Tiếng Trống Trường.

Năm sau tôi qua trường Phú Xuân và chỉ thích đá banh ở sân S.E.P.H hơn là học hành. Là vì hồi ấy tôi sợ giờ toán như ngán thuốc bắc. Hồi ấy tôi ao ước học quốc văn với ông Hoài Thanh nhưng ông này lại dạy Pháp văn nên tôi bỏ học.

Một hôm anh Lê Mẫn, giới thiệu tôi với một người đàn ông còm lưng, trong bộ đồ nỉ xám hường và bảo rằng: “Đây là giáo sư Thanh Tịnh”.

Tôi biết Trần Thanh Tịnh từ đó.

(Nếu đến ngày nay có người bảo tôi rằng tôi viết văn có phần giống tác giả “Quê Mẹ” tôi xin nhận là đúng). Nhưng tôi lại không phải là học trò của Thanh Tịnh mà lại là bạn đồng mâm đồng chiếu. Người yêu Thanh Tịnh nhất không phải là tôi mà là anh Lê Mẫn. Trái lại, người mà Thanh Tịnh thương (xin hiểu nghĩa khác) không phải là Lê Mẫn mà lại là tôi. Là vì Thanh Tịnh thường nói: “Cái giỏi không phải là ở chỗ chăm học quốc văn mà ở cái thiên tài của anh. Rồi anh sẽ đi xa…” Chính hồi này tôi bắt đầu nghe lời Thanh Tịnh học viết đúng luật hỏi ngã.

Nhưng tôi vẫn không làm vừa lòng Thanh Tịnh vì tôi rất lười biếng. Qua năm sau, một thiên tài được nhiều người biết ở Huế lại là anh Trương văn Hai (Khổng Dương) tự lực xuất vốn in quyển thơ Ly Tao ở Huế và viết nhiều truyện ngắn cho các báo ở Hà Nội.

Tôi về Nam ít lâu, ham đọc sách hơn là viết. Cái thú bỏ nhà của tôi rất hợp với anh Lê Văn Đức (Huyền Đức) mà không hợp với tiếng gọi trở về gia đình của Thống chế Pétain.

Mãi đến lúc tôi thấy ba tôi cai quản lò than “Cái Thác Nước” ở Trị An, tôi rất thiếu bạn bè. Quanh tôi chỉ có rừng và thác. Trước mặt tôi, bút giấy là bạn. Tự nhiên tôi cần phải viết để quên buồn, chứ không phải để gởi đăng báo. Truyện thứ nhất hồi ấy là truyện Kòn Trô trong ấy tôi tả nỗi xa đời của một nhân vật bị đời xa. Viết rồi cất đó, để đọc chơi. Một hôm tôi cao hứng liền gởi bài ấy lại, nhưng không gởi đi báo nào cả. Bài thứ nhất nhắc tôi gởi đi Tiểu Thuyết Thứ Bẩy là bài Cây Nhị Sông Phố và bài thứ hai là Cái Ống Tiền. Đến khi nhận được một số báo, tôi mới biết rằng bài ấy sẽ được đăng. Tôi liền gởi tiếp bài Kòn Trô.

Tuần lễ sau tôi nhận được thư khuyến khích của anh Vũ Bằng. Không bao lâu chúng tôi trở nên đôi bạn thân , chỉ yêu quí nhau bằng thơ chứ không gặp mặt nhau lần nào hết.

Từ ấy, tôi ham viết, viết chơi chứ không bị sanh kế thúc bách như bây giờ”.

Tác phẩm chính – Kòn Trô (Tân Việt), Ngoài Mưa Lạnh (Sống Chung 1950), Sương Gió Biên Thùy (Tân Việt), Sau dẫy Trường Sơn (truyện dài), Lắng bên kia làng (truyện ngắn), Nga và Thuần (truyện dài – Phạm Văn Sơn Sài Gòn 1950) vv...

Hoàn cảnh xã hội ảnh hưởng đến tác phẩm –Cũng như Vũ Anh Khanh , Lý Văn Sâm đặt bối cảnh nhân vật trong một khung cảnh chính trị tương tự ở miền Nam Bộ. Vào giữa giai đoạn ấy đang bột phát tinh thần chống Pháp, bổ sung sự kiện tranh thủ độc lập cùng với Bắc bộ và Trung bộ.

Hầu hết các văn phẩm của ông mang đề tài kháng chiến chống Pháp, Nhật; bằng cách lôi cái xấu xa bỉ ổi của mặt trái đô thị (bas–fonds) và gián tiếp đề cao Giải phóng quân.

Ông viết nhiều truyện ngắn hơn truyện dài. Có thể nói rằng ông có hai truyện dài độc nhất đã ấn hành. Sau Dẫy Trường Sơn và Nga và Thuần. Truyện ngắn của ông đi sâu vào tâm lý hơn của Vũ Anh Khanh. Đánh địch, ông còn đánh vào tâm não con người qua nhát cuốc tâm lý thật sâu để rồi người đọc tác phẩm của ông nhìn thấy rõ hình tượng của con người khói lửa Nam bộ trong giai đoạn ấy.

Phân tách tác phẩm chính – Lý Văn Sâm thiên về ngành văn, những truyện ngắn của ông có sắc thái riệng biệt, một hình ảnh nhẹ nhàng bao trùm. Nếu so sánh truyện dài, truyện ngắn của Lý Văn Sâm SAU DẪY TRƯỜNG SƠN với NẮNG BÊN KIA LÀNG thì KÒN TRÔ, truyện ngắn đặc sắc hơn.

Chúng ta bắt đầu phân tách tập truyện ngắn đầu tay của ông : Kòn Trô (1949). Kòn Trô gồm những truyện ngắn: Thâm U và Cao cả (Thay lời tựa), Kòn Trô, Thần Ngư động, Xác Mu Mi trên núi đá, Răng Sa Mát, Voi đội đèn, Ngăn rạch bắt sấu, Mũi Tổ. Hai truyện đặc sắc nhất là Kòn Trô và Mũi Tổ. Sau Lan Khai, nhà văn thiên về truyện đường rừng, Thế Lữ với Vàng Và Máu; bây giờ chúng ta thấy có Lý Văn Sâm đi sâu vào việc khai thác tâm lý hình tượng sống người miền rừng Nam Bộ.

Kòn Trô là một truyện đường rừng, tác giả viết trong khi lên cộng tác với ông cụ thân sinh ở lò than Trị An. Tác giả chịu ảnh hưởng của núi rừng, hiu quạnh không bạn bè, nên viết lại cuộc đời của một tướng cướp bị đời quên lãng. Tác giả muốn nhấn mạnh : tình yêu rất dễ phá sự nghiệp. Một Từ Hải của Nguyễn Du vì cô Kiều mà bó tay về với triều đình, một Kòn Trô của Lý Văn Sâm bị một nàng thiếu nữ đẹp nghiêng sắc nghiêng thành đạp đổ sự nghiệp oai hùng vào một buổi hẹn hò năm sau: Tâm lý cô Kiều nào muốn giết Từ Hải, thì tâm lý Phụng có nỡ giết Kòn Trô đâu ? Phụng đi qua thác Mu Mi bị lạc. Gặp một tướng cướp ở khu rừng này, nàng bị sa tay vào đất đai của họ. Tướng cướp đối đãi với Phụng rất tử tế. Phụng định tâm giết tướng cướp, nhưng không thành. Tướng cướp hỏi tại sau nàng lại muốn giết Kòn Trô thì nàng giải thích tự muốn thoát vòng vây. Rồi tướng cướp thả người đàn bà đẹp ấy. Tình đầu chớm nở hẹn nhau đến mùa xuân năm sau. Ba năm sau Phụng có chồng lại đi qua thác ấy. Chồng nàng kể cho nàng nghe, Kòn Trô không còn ở đây nữa bị bắt vì một cô gái đẹp. Kòn Trô hứa với nàng gặp lại vào năm sau, vô tình cô ấy kể cho bạn nghe và hai cô bạn báo tin cho ông đồn Châu Mạ. Kòn Trô sa lưới.

Chúng ta nghe Lý Văn Sâm tả đoạn Phụng sa vào trại Kòn Trô và hình dung của một tướng cướp trẻ tuổi hiên ngang của một góc trời :

“… Nàng vừa hỏi vừa đưa mắt nhìn người đàn ông từ đầu đến chân. Gã còn trẻ lắm. Mặt tròn, mắt sáng, đôi môi lúc nào cũng dành sẵn một nụ cười. Màu da ngăm ngăm đen, láng như đồng tỏ rằng gã có nhiều sức mạnh. Gã mặt theo kiểu những người đi săn: đầu đội nón vành lớn, chân đi ủng da đen. Trông gã oai nghi hùng dũng lắm..." ( trang 18 – 19).

Đoạn tả cảnh về xử thế của tay tướng cướp trẻ tuổi, thông minh; Lý Văn Sâm cho độc giả phải suy nghĩ, tỏ thái độ sau khi đọc “như thế mới là tướng cướp:”

"...Phụng xem Kòn Trô không dữ tợn như người ta tưởng, nên lòng cũng bớt lo. Lại nghe chàng nói năng lịch thiệp thì nàng không tin rằng con người ấy là một kẻ đã là tướng cướp của, giết người.

Thấy Phụng ra chìu tư lự , Kòn Trô nói với nàng:

– Bà hãy yên lòng đừng nghĩ xa xuôi gì hết. Tùy bà muốn đi lúc nào cũng được, hay bà ở đây tôi xin sẵn sàng tiếp đãi bà như một quý khách. Bây giờ xin mời bà ra trại ngoài dùng bữa sáng với tôi rồi tôi sẽ đưa bà đi viếng những vùng quanh đây. Trong trại tôi có rất nhiều ngựa tốt.

Phụng nghe ruột đói như cào, liền mạnh dạn bước theo Kòn Trô ra trại ngoài " (trang 20).

Tả đoạn một chàng trai trẻ dẫn một nàng đang tuổi thanh xuân dạo quanh vùng rừng, và chàng kể cho nàng nghe cảnh hùng vĩ bản doanh. Nàng lắng tai nghe say đắm. Lý Văn Sâm tỏ ra rất thành thạo tả một tay tướng cướp lý tưởng trong giao đoạn tranh tối tranh sáng ấy :

“… Hai người xuống ngựa, trèo lên đồi. Lên tới đỉnh Phụng mệt ngất tựa mình vào một thân cây. Kòn Trô lấy nón quạt mát cho Phụng.

Ve sầu ra rả trên các ngọn cây cao. Tiếng chim chóc vui ca trong nắng hạ, Phụng chóa mắt dòm khắp bốn phía. Hơn sau chục cái nhà sàn giống nhau vây tròn lấy trái núi.

Kòn Trô nói với Phụng:

– Bọn thủ hạ của tôi hơn một trăm người đều sống chung với nhau trong những căn trại ấy. Họ toàn là giống mọi Châu Mạ (Tcau Mạ) gan dạ và đanh thép.

Tôi dùng họ rất được việc mà bọ rất trung thành với tôi. Tôi bảo chết, họ chết. Tôi bảo sống, họ sống. Họ thương tôi và kính thương như cha.

Bà nghĩ lòng khắng khít hơn lòng thương của những kẻ vô gia cư, không cha, không mẹ, thân thích và cuộc đời gần giống in như nhau. Không cần phải cắt máu ăn thề mà họ ăn ở với nhau niềm chung thủy. Ấy cũng bởi sự chung đụng trường niên nó gây cho cái giây đoàn thể bền bỉ, không ai có thể cắt được. Ở đây, không có sự phản bội, không có sự man trá, không có sự ghen tị nó làm cho người ta phải cực lòng lo nghĩ vì nhau. Tâm hồn họ đã hòa hợp cùng cây cỏ hoang dại… ( trang 21).

Chúng ta cảm thông một sự kiện của thái độ bọn cướp. Không phải là bọn cướp vô lương tri, mà là bọn cướp tổ chức có hệ thống, nội quy, hành động thống nhất. Giữa giai đoạn nước bị thống trị, đã có kẻ bất mãn ra đi, bỏ làng mạc, bỏ phố phường, bỏ quê hương, để mưu tính cuộc đảo chính chống cường quyền thực dân. Nhưng đâu phải chăng thành công cả, được làm vua, thua làm giặc, hùng cứ một phương thì đã là kẻ bất đắc chí trong một hạn định nào đó của cao độ:

“… Bà coi. Bọn chúng tôi trồng khoai, cấy lúa, gieo bắp, gây riêng một thế giới phóng khoáng, xa hẳn gió bụi chốn kinh kỳ. Chỉ vì một năm gạo thừa lúa kém, chúng tôi phải ép lòng đón giật của và cướp kho lương của ông đồn tại đây. Từ đó, tôi chỉ bạo động trong một năm ấy thôi, rồi thì, cái ác tùng thiện, trở về chốn cũ, cầm lại cái cầy, quơ lại cái cuốc, sống một cuộc đời lương thiện như những kẻ nông dân. Thỉnh thoảng, chúng tôi lại bị bao vây, nhưng vì không thuộc đường lối nên trăm người vào đây, khó mà trở về cho đủ. Cuộc đời tôi, từ đó càng ngày càng nặng tội, càng lem luốc, càng ngày càng xa nhân loại. Người đời cho bọn tôi là một lũ quỉ sống, uống máu người không tanh…(trang 22–23).

Qua ít ngày đôi trẻ thân mật, giai đoạn chớm yêu nẩy nở, thì phút ra đi lại là phút khiến lòng người buồn thảm. Lý Văn Sâm tả cuộc biệt ly ấy rất đẹp:

“… Có cuộc tống biệt nào mà không làm bằng nước mắt và có cảnh chia rẽ nào lại không có ly bôi. Cô uống chén rượu này gọi là chén rượu kỷ niệm buồn chia tay này vậy… (trang 25).

Và chính giây phút tình yêu của Kòn Trô đã tiết lộ sự chết đến sau một cách vô tình bởi lời hứa hẹn. Giây phút Kòn Trô buồn, giây phút Phụng sầu man mác; thì vẫn là pha cuối cùng của xen từ biệt:

“… Phụng làm thinh. Lòng nàng hiu hiu một cảm hoài nhè nhẹ. Nàng thấy mình chỉ thương hại Kòn Trô thôi. Tuy nhiên nàng cũng an ủi chàng:

– Mùa hè năm sau, em sẽ tìm về đây thăm anh. Một năm có là bao…

... Kòn Trô cảm giác như mình ngồi trên ngựa không vững nữa. Trời sáng mau quá. Kòn Trô không giữ được cảm động, ngùi ngùi ngâm lên, như một người say rượu..."

Và còn đó một cử chỉ âu yếm nhất của đôi trẻ yêu nhau. Tình yêu ấy đẹp như bài thơ hay. Lý Văn Sâm u hoài tặng thêm người đọc một cảm giác nữa, vẫn muôn vàn sầu nhớ:

“… Phụng vẫn cúi mặt, im lặng. Những loạt lá trổ đổ xuống ào ào phá tan sự im lặng giữa hai người.

Bỗng Phụng ngẩng mặt lên chăm chú nhìn Kòn Trô. Thiếu niên (23) cảm giác như trái tim mình ngưng đập. Rút một chiếc khăn tay ở túi ra, rồi hái một đóa trang rừng gói vào trong, Phụng mỉm cười nhét vào tay Kòn Trô để làm trọn một cử chỉ xã giao.

– Đây. Em chỉ có cái này làm kỷ niệm. Anh hãy giữ lấy nó đừng làm mất, em bắt thường đó.

Kòn Trô đưa hoa lên mũi. Nước hoa tẩm trong chiếc khăn tay thoảng một mùi hương nhè nhẹ, thơm như mái tóc của một giai nhân. Lúc ấy đúng vào mùa hoa chai nở. Những cánh hoa li ti điểm trắng rừng xanh, lờ mờ như có một lớp tuyết phủ. Mặt trời đỏ chói, trồi lên sau ngọn Bạch hổ sơn, rực rỡ như một vừng hào quang tỏa quanh đầu đức Phật.

Phụng ngước mặt nhìn trái núi. Ngọn Bạch hổ sơn hình như cũng đang nhìn nàng. Phụng nói:

“Suốt đường về, mắt em sẽ không rời ngọn núi tri kỷ này…”

Đoạn kết đưa người đọc đến với thái độ rút kinh nghiệm; mà từ cổ đến kim vẫn chẳng khác nhau là bao! Là tướng cướp còn có khi mềm lòng, vô tình thổ lộ yêu đương, quên cả mục đích, để rồi sa vào lưới kẻ thù. Lý Văn Sâm còn cho người đọc thưởng thức một cảm giác đẹp nữa, trước khi dẫn đến sầu thảm.

Đoạn tả tình cảm dĩ vãng sống động khi Thể Phụng qua thác Mu Mi với chồng:

“… Rồi chợt nhớ ra điều gì, nàng giật mình chớp lia đôi mắt ướt. Lờ mờ trong dĩ vãng xa xăm, nàng mang máng sống lại cảnh một đêm sương của mùa hạ cũ. Hình ảnh một chàng trai trẻ đã đưa nàng qua những tấm rừng dày về thác Mu Mi, bỗng hiện về trong trí nhớ. Niềm cảm xúc reo động trong quả tim non, sâu sa và thấm thía vô cùng. Có ai ngược về lối cũ của thời gian mà không thấy lòng mình bối rối rung động, khi dòng tư tưởng ngưng lại ở một quá vãng quá khứ đầy kỷ niệm…”.

Kỷ niệm là vật vô hình, linh thiêng vô biên hóa. Dù xã hội đổi thay, hoàn vũ thay đổi: nếu con người còn mang kỷ niệm thì kỷ niệm còn sống sâu đượm mãi trong thâm tâm theo năm tháng, kỷ niệm còn tồn lại theo tháng năm dài. Đoạn kỷ niệm của Kòn Trô khi chết còn úp tấm khăn của người đàn bà tặng (Thể Phụng) lên mặt trước khi chết, Lý-Văn-Sâm đã không bỏ quên:

“... Kòn Trô quả thật không thẹn với tên. Thật là một người anh hùng dũng mãnh. Tuy khắp người bị thương, nó cũng còn sức ngồi trở mặt ra phía đuôi ngựa, thúc chân một cái, con tuấn mã nhảy khỏi vòng vây. Con ngựa phi nước lớn. Nó ngồi trên mình con thú tinh khôn nhắm bắn ngã luôn mấy người lính đồn rồi kiệt sức, rơi nhào xuống ngựa. Người ta xúm lại quanh nó. Nó nằm ngửa trên mặt lá ủ, mắt mở trừng trừng. Lúc người ta sắp khiêng nó đi thì nó xin nán lại vài phút. Đến khi nghe tiếng kèn xe hơi của ai vọng lên ở xa xa, nó mỉm cười mấp máy đôi môi. Nó đưa một chiếc khăn tay đàn bà cho ông đồn và ra biểu hiệu đắp dùm mặt nó. Đem “Kòn Trô” về đến đồn thì nó chết...”(trang 33).

Kết quả của cái chết là do ở truy nguyên lụy tình ái. Nhớ một Hồ Tôn Hiến và Kiều; một Từ Hải của Lý Văn Sâm là nhớ một Thể Phụng, con một quan Châu:

“… Vì quá nặng lòng trìu mến nàng, nó còn hẹn với nàng rằng nó sẽ theo và tiễn chân nàng một lần chót trên đoạn đường về. Cũng bởi mạng nó đã cùng nên mới khiến cô nữ sinh kia đem khoe chuyện ấy với hai bạn học cùng lớp. Hai người kia lên báo tin cho ông đồn Châu Mạ hay…” (trang 37).

Nữ sinh bảo với bạn và người bạn đó là vợ của người đang kể chuyện bây giờ. Chồng nàng không biết nữ sinh đó chính là Thể Phụng. Và chính cách diễn tả tâm lý của Lý Văn Sâm vững, bố cục chặt chẽ đem lại cho người đọc một xen hồi hộp. Đoạn kết về cô nữ sinh kia nghĩ thế nào về chuyện ngày xưa ấy:

“… Thiếu phụ ngước mắt lên. Núi Bạch Hổ đứng cũng trong một cõi mịt mù của khói ngàn xanh xám. Một miếng mấy trắng quấn qua đầu đỉnh non xa như một bức khăn tang. Hình ảnh trái núi kia, trải bao nhiêu năm cách biệt, vẫn còn nguyên vẹn như tấm lòng không thay đổi của một người tri kỷ.

Thiếu phụ chùi mắt nói với chồng:

Nắng hạ gay gắt quá làm em chói mắt, khó chịu. Mình coi đây. Nước mắt em cứ ràn rụa mãi thế này …”(trang 34).

Nghệ thuật viết của Lý Văn Sâm ở chỗ tả cảnh thiếu phụ khóc mối tình xa xưa bằng giọng văn vô vàn thiết tha và tinh tế. Người chồng làm thế nào mà hiểu được vì nắng hạ mà vợ đã khóc một đời chồng lý tưởng của tuổi thanh xuân. Hầu hết tập truyện KÒN TRÔ là chuyện đường rừng, điển hình nhất là KÒN TRÔ. Bây giờ phân tiùch tập truyện ngắn nhiều mầu sắc xã hội, rất sâu tâm lý. Đó là tập NGOÀI MƯA LẠNH.

Ngoài Mưa Lạnh (1950) gồm những truyện: Ngoài mưa lạnh, Vực thẳm, Tàn một mùa ve, Ngàn sau sông Địch, Nửa mảnh ngân tiền, Đờn Chìn Kha La, Một cốt truyện mới, Thèm một ngọn đèn, Oan Gia, Mưa Sài Gòn, Ngày ra đì. Truyện hay nhất tập cuốn là truyện tiêu đề cuốn sách (Ngoài Mưa Lạnh), đến Ngàn sau sông Dịch và Thèm một ngọn đèn.

Ngoài Mưa Lạnh, tác giả tả một đôi vợ chồng làm văn nghệ. Chồng ngâm thơ, đọc báo cho vợ nghe tin một người chết ở Đường Hai Mươi(24). Lâm, nhà văn bảo vợ: Thố tử hồ bi thì vợ cho là những chuyện không đâu, việc gì hoài nước mắt khóc người dửng dưng.

Hai vợ chồng đem đề mục đó thảo luận mãi. Khi đêm khuya có tiếng người đi qua. Lâm và vợ lắng tai nghe. Người gọi cửa là một kẻ bị đạn lạc gõ cửa nhà hàng xóm. Và người bị đạn ấy cũng chẳng gõ cửa nhà Lâm. Nhưng chính sự kiện ấy, đưa đến ý nghĩ buồn trong thâm tâm Lâm. Lâm thức suốt đêm trước trang giấy trắng. Cốt truyện rất giản dị. Nhưng ông đưa ra được nhiều ý mới. Là kẻ ăn cắp, nếu đối với những kẻ học mọt sách luật thì sẽ khép án bị tù theo điều khoản nào? (luật cứng dắn–constitution rigide). Nhưng đối với thẩm phán có tâm hồn là thẩm phán có tư tưởng tiến bộ, cách mệnh linh động hóa vấn đề, xét việc không bị đóng trong khung nhất định, tránh được chỉ biết mình, không quan liêu tính – (bureaucratie) thì lại khép án khác (có thể là luật mềm dẻo–constitution souple). Chúng ta cùng đọc: “… Nếu kẻ khốn nạn ấy là một kẻ trộm thì cũng không có gì đáng ghét. Giữa lúc ta no cơm ấm áo ngồi đây, ta rất lấy làm yên ổn. Ngày mai ta thức dậy, ta đã có gạo rồi. Nếu ta không có gạo ta sẽ vay hàng xóm hoặc ta sẽ bán đi một cái áo, một cái quần để qua cơn túng ngặt. Còn kẻ bạc mạng kia biết đâu đã nhịn đói trong bao nhiêu ngày giữa một cơn kịch bệnh không người săn sóc thuốc thang. Đêm ấy giữa lúc đồng bào gã yên việc sau khi đã no cơm, no cháo, no sắc đẹp, và kim tiền thì gã vì sự đòi hỏi thúc bách của dạ dầy đến nỗi phải trả nợ đời trong tiếng súng…(trang 11).

Ở Lý Văn Sâm, nói riêng bao giờ cũng kết tội cá nhân cho xã hội trách nhiệm. Điều ấy là thái độ tiến bộ của nhà văn. Đành rằng không thể ngồi không mà đi ăn cắp rồi đổ tội cho xã hội – đi làm mà không có việc – đi làm mà không đủ ăn – bị bóc lột thặng dư – trong lúc thúc bách đòi hỏi – nói chung – mà mình không được hoặc bị được giải quyết theo hoàn cảnh cấp thời. Cho nên nếu cứ áp dụng luật A là thế này, B là thế kia; không tùy hoàn cảnh biến hóa thì sự kiện, hậu quả lịch sử tiến bộ sẽ lạc hậu dần đi. Thí dụ, một cái cửa bao giờ cũng phải là hình chữ nhật ngắn 1 thước 5, dài 2 thước thì chẳng bao giờ có khuôn cửa hình cánh cung (arche), hoặc hình tròn hình vuông cả. Một cái nhà bao giờ cũng phải theo khuôn khổ nhất định có mái dốc mới là nhà thì làm gì có mái bằng. Tất cả sự chống lại hoặc thắng lại sự kiện cũ là cải tiến. Với kiến trúc sư dựng nhà không mái là có óc tiến bộ. Và bây giờ trở về với vai trò thẩm phán xử án cũng phải tùy thời cải biến luật là có tư tưởng tiến bộ. Và như vậy sống để còn có nghĩa phục vụ cái đẹp (Nhân sinh phục vụ nghệ thuật–Vie pour Art).

Ngoài Mưa Lạnh, truyện ngắn nhiều mầu sắc tiến bộ linh động hóa vấn đề cần phải thay đổi.

Đến Ngàn sau sông Dịch, Lý Văn Sâm tả một gia đình nghèo túng tiếp bạn đồng hành thất cơ lỡ vận. Trọng và vợ con thường thường hay giở tập ảnh có chân dung một người bạn rồi hỏi “ Đây bác Cương của bây đây…”. Không những Trọng, vợ Trọng mà các con Trọng không thể quên chân dung người bạn ấy. Thế rồi một buổi Cương đến nhà Trọng ở. Ban đầu còn đằm thắm, tình bạn tha thiết, nhưng từ nửa tháng về sau, vì quá nghèo; nên Trọng phải cho vợ đưa tiễn người bạn bằng bài diễn văn mà Cương cho là hỗn láo. Buổi trưa hôm ấy, Trọng đi làm về nhưng không dám về nhà, đứng bên bờ lau chờ bóng bạn khuất nẻo sau bãi lau thưa.

Sự diễn tiến tâm lý, tình cảm theo đúng giác quan đi đôi với thực tế, nghĩa là cuộc sống eo hẹp nên xử sự với nhau thêm nhẹ bớt phần thân, rồi đi đến táng tận lương tâm. Lý Văn Sâm nhận xét tỉ mỷ, diễn đạt sâu sắc, ông rất thành công trong loại tân truyện tả chân mới (néo–réalisme). Nhập đề, ông tả sự mong chờ của người bạn (Trọng) đối với người bạn tri âm (Cương):

“…Trong những buổi mát trời sau bữa cơm chiều, Trọng thường giở cuốn sách dán nhiều hình chỉ cho các con thấy chân dung của một người đàn ông rồi bảo :

– Đây, bác Cương của bây đây.

Ba đứa trẻ không biết bác Cương là người thế nào đối với chúng, nhưng chúng cứ nghe ba chúng nhắc nhở tới hoài thì cũng đâm yêu người đàn ông có đôi mắt sáng trong cuốn sách dán nhiều hình của ba chúng…”(trang 43).

Đến những phút vợ Trọng phát cáu vì lẽ lúc nào chồng và con cũng nhắc đến bác Cương, cũng có phút vợ Trọng phải thừa nhận con người trong ảnh có một dung mạo hiên ngang. Chúng ta đọc:

“…Tay này không phải vừa, đôi mắt trông sáng quắc như ông tướng hát bội. Và chồng sung sướng về vợ mình thừa nhận có một người bạn khác thường. Trọng cao hứng liên tưởng đến quá vãng :

“…Mình nói đúng. Cương quả là tay chọc trời khuấy nước, lại có tài đóng những vai anh hùng nghĩa khí trong những vở kịch.

Tôi còn nhớ trong một vai Kinh Kha. Tôi lãnh vai Thái Tử Đan. Sân khấu bầy một cảnh sông nước mênh mông. Ấy là bến Dịch Giang. Tôi đứng giữa một đám tân khách, ráng hết gân cổ ngâm:

“Nước sông Dịch cho dù không lạnh

Cũng rét lòng ta đến não nùng…” (Trúc Khanh)

Đám tân khách và tôi đều mặc toàn áo trắng. Trong vai Kinh Kha, anh Cương đã làm cho khán giả cảm động. Người tráng sĩ hắt chén rượu xuống sông Dịch sang Tần… (Trang 46–47).

Và người chồng bao giờ cũng mong mỏi người bạn ấy sẽ về ở với mình. Tâm lý rất đúng, vọng một người bạn ở xa thì có thể chia ngọt sẻ bùi, thề nguyện sống chết có nhau:

“… Mình ơi! Giá bây giờ anh Cương có về thăm tôi và ở luôn đây thì vui biết mấy. Chúng ta sẽ diễn lại cho mình xem cảnh Thái tử Đan tiễn Kinh Kha qua sông Dịch Thuỷ…” (trang 48).

Và cuối cùng, tiếng vọng của Trọng đã đưa đến ý muốn từng mong đợi trong tiềm thức. Có người gõ cửa:

“… Đêm ấy là một đêm cuối mùa mưa. Trọng đang cắn bút để tìm một tứ mới cho bài thơ sắp thành hình bỗng nghe có tiếng đập cửa cấp bách. Trọng vội vàng đứng lên, che bớt ánh đèn rồi cẩn thận hỏi:

– Ai đó?

Tiếng bên ngoài:

– Tôi đây, Trọng.

Nghe tiếng kêu đúng tên mình, Trọng toan mở cửa thì thấy vợ chàng khoát tay ra hiệu bảo đừng. Trọng đang lưỡng lự thì tiếng nói bên ngoài lại tiếp:

– Trọng ơi! Cương đây, mở cửa mau lên…(trang 50)”.

Kết quả của một sự mơ ước đã toại nguyện thì tình cảm con người đối xử với nhau không còn tốt đẹp nữa. Mặt trái của tình thương yêu ấy, khi đã chung đụng rồi thì:

“…Vợ Trọng bắt đầu thấy khó chịu. Chị đã nói cảnh khổ của mình cho hàng xóm nghe. Và sau cùng, nhân một đêm tâm sự, vợ Trọng thỏ thẻ bên tai chồng:

– Mình ơi. Em không phải là con đàn bà kém lịch sự. Nhưng anh nghĩ mà coi, nhà không đủ ăn, lại chật hẹp… (trang 51)”

Khi người đàn bà tức bực thì rất ít chịu đựng. Thường thường đàn bà nông nổi được phán xét qua ca dao có câu: Đàn bà sâu sắc như cơi đựng trầu. Khi đã không nói được uất ức của mình cho chồng con nghe và chưa hả thì sang nhà hàng xóm giãi bày. Ông đã nhận xét rất tế nhị. Rồi đi đến kết quả cuối cùng của sự yêu mến bạn là Trọng đành lánh mặt:

"Không biết vợ chàng đã dàn xếp ra sao mà hồi gần trưa Trọng đứng rình ở bên sông, thấy bóng Cương lủi thủi xuống đò...".

Và tâm trạng đau khổ của Cương:

“… Anh Trọng. Cương muốn nán lại chờ Trọng nói ít lời từ biệt. Nhưng Cương liệu không thể nào ở lại được nên đành mang lỗi với Trọng vậy. Vợ Trọng hỗn quá…”.

Nhưng Cương chỉ sống vì Trọng thôi. Đàn bà kể gì (trang 52).

Cương còn dành lại phong thư cho con Trọng: những người cháu quý mến Cương. Cương ra đi vì lệnh ông không bằng công bà. Lá thư để lại vô cùng cảm động:

“… Cháu Nhân, Chú rất đau lòng khi phải từ giã cháu, Đây chú hiết tất cả gia tài của chú dành cho cháu ăn bánh.

Trưa nay, khi Nhân về thì chú đã đi xa rồi. Quả đất tròn thì rồi chú cháu mình rồi sẽ gặp nhau…

Cháu Nghĩa và cháu Tín,

Đây chú biếu hai cháu quyển vần quốc ngữ. Hai cháu rán qua vần ngược nhé. Sợ khi chú đi rồi, hai cháu sẽ bỏ học, nên chú phải mua cho hai cháu cuốn vần. Thôi chú đìa chú đìa (trang 53).

Lý Văn Sâm đưa người đọc cùng thưởng thức đoạn buồn như ngắm chiều xuống trên bến sông cô liêu. Chẳng qua tất cả cũng chỉ vì nghèo:

“… Chiều nào Trọng cũng dẫn bầy con ra đứng bờ sông để chờ mong một người. Nhưng khách bến đò toàn khách lạ. Trọng nhìn mây khói cất lên ở chân trời thở dài…”(trang 53).

Thèm một ngọn đèn, cũng là cảnh sống bi đát của người văn nghệ mà xưa kia Nguyễn Vỹ đã ta thán: Thi sĩ Việt Nam khổ như chó. Lời thơ không quá đáng, người văn nghệ xây đắp một phần lớn cho xã hội tiến bộ, cho cách mệnh, cho hòa bình, cho độc lập, tự do nhưng là người chịu đau khổ riêng nhiều nhất. Thậm chí sốt sắng bênh vực quyền lợi cho giai cấp khác; nhưng chính giai tầng mình bị bóc lột, rẻ rúng thì để mặc hoành hành…

Trong các nhà văn miền Nam, Vũ Anh Khanh thường tả lý tưởng vô vàn tốt đẹp của nhà văn nghệ, nghĩa là cái đẹp ở văn nghệ là lẽ dĩ nhiên rồi (thượng tầng kiến thiết). Còn Lý Văn Sâm thiên về cảnh khổ não, chật vật của văn nghệ (hạ tầng cơ sở).

Trong Đời tàn trong ngõ hẹp, Lý Văn Sâm nêu lên một thực trạng của kiếp tơ tằm như thế nào? Chết vì không có tiền mua thuốc khi ốm đau, tiền bài có, nhưng chủ báo chưa chịu thanh toán. Thì đến Thèm một ngọn đèn Lý Văn Sâm giãi bày hoàn cảnh đời sống văn nghệ qua nhiều khia cạnh sống thực người văn nghệ.

Huyền, từ giã khám đường vì lý tưởng độc lập chiến đấu khi được giải phóng lại lo nghĩ về hoàn cảnh trắng tay bản thân. Nghèo khổ để rồi phải gạt nước mắt cho vợ về quê sống, còn Huyền lang thang trên trên vỉa hè đô thị. Huyền hứa với vợ con trong một thời gian ngắn đi làm sẽ cố gắng thuê một gian nhà lá ở ngoại ô; sau đó đón vợ con lên. Mười bốn tháng trời sống nhà bạn, không đủ tiền để mua lấy một ngọn đèn (cả nghĩa bóng và nghĩa đen).

Chúng ta đọc đoạn kết của truyện. Đây là trong muôn vàn kiếp sống người văn nghệ; như Maxime Gorki, đại văn hào Nga, cho rằng họ đã hoàn thành một nửa cuộc cách mệnh thành công:

“… Trong một bức thư gần đây, vợ chàng đã viết: “Mình ơi! Mình ráng kiếm một cái nhà riêng cho mẹ con xuống ở. Mỗi lần đi thăm mình, tốn kém tiền xe lắm mà có được ở lại đêm nào để nói tâm sự với mình đâu! Chợ búa bây giờ ế lắm. Em bán buôn một ngày một thua lỗ. Thằng Hùng đau yếu phải chạy thuốc từng ngày. Ngực em bây giờ đau lắm. Em sợ tránh không khỏi chứng ho như chị em độ trước.

Mình tệ quá! Làm gì mình không sắm nổi một ngọn đèn. Em đã mua cho mình một cây đèn nhỏ, thắp ít hao dầu, đỡ tốn cho mình. Chừng em xuống em sẽ đem xuống cho.

Huyền nghe lòng đau buốt. Vợ chàng không hiểu nghĩa bóng của câu “anh ao ước một ngọn đèn” trong thư chồng đã viết cho vợ.

Chồng thương thân, lẩm nhẩm một mình:

– Mười bốn tháng rồi, mình chưa sắm nổi một ngọn đèn…” (trang 91).

Sau dẫy Trường sơn truyện dài, một truyện dài độc nhất ở hôm qua và hôm nay của Lý Văn Sâm không chừng? Giai đoạn 1945–1950, Lý Văn Sâm viết truyện dài không xuất sắc bằng truyện ngắn, hãy cùng tóm lược cốt truyện để hiểu bố cục, đạo diễn tâm lý nhân vật của tác giả.

Hai vợ chồng có đứa con trai 16 tuổi là Quý. Sống trong giai đoạn trước đại chiến thứ hai ở lãnh thổ Việt, Nhật và Đồng Minh giao tranh; nên hai vợ chồng Phú có ý định rời sang Lào, miền Paksé (Sau dẫy Trường Sơn). Từ Sài Gòn đến Kratie, Cao Miên rồi đến Paksé. Quí có người bạn gái Ánh Mai (người Lào ở Việt) cùng tuổi rất tương đồng.

Phú có người bạn là Tùy ở Paksé nên lên đó nhờ và đồng thời cũng là có phương tiện tuyển mộ nhân công (Phú làm cho Nhật) , Quý luôn luôn viết thư cho Ánh Mai.

Sống ở Paksé ít lâu, Phú có một người khách trú đến ngủ nhờ rồi chết ở đó. Theo tiếng đồn đại, Tùy biết là Phú được người xấu số trao cho một bản đồ giấu vàng. Tùy rủ Phú đến một nơi nguy hiểm và đẩy Phú xuống hố sâu. Mẹ Quý buồn vì con qua đời và cũng qua đời. Một hôm, Quý nhận được thư, Quý phải về Paksé vì Nhật sắp tiêu diệt bọn cùng cánh với họ để tránh tiết lộ bí mật. Trong thư dặn đến nơi trú ẩn thì sẽ bắt gặp người thân. Quý gặp Phú bất ngờ. Sau bố Phú kể cho nghe tại sao Phú không chết và Tùy đã nhầm tưởng bản đồ kia là kho vàng nên trốn biệt tích. Kho ấy chỉ là kho súng của một người mua khí giới chôn dấu, trước khi ông chết cho Phú ý muốn cảnh tỉnh Phú vào con đường tranh đấu chống đế quốc. Sau Tùy chết. Quý nhận được thư của Mai báo tin. Và cả tin cha mẹ Quý qua đời, hiện nay nàng đang ở trong một cơ quan cứu thương, mong một ngày kia người yêu sẽ là chiến sĩ, để chính nàng được săn sóc. Cốt truyện bố cục không lỏng lẻo và có mục đích chống đế quốc; nhưng tình tiết sắp đặt không ăn khớp với nhau. Tỷ dụ những lá thư của Quý (16 tuổi) ở Paksé gửi cho Mai viết như một chính trị gia lỗi lạc, tài ba, hay một sử gia thuộc lịch sử thế giới viết. Chúng ta nghe:

“… Giống người Thái vào đất Thục, sanh sản nhiều thêm rồi xuôi giòng sông Mé–nam tràn xuống cõi bình nguyên lập nên nước Syam, đóng đô ở Ayuthia, sau rời Bangkok.

Một số người Thái khác lại theo những giòng sống Mã, sông Gấm, sông Thao, sông Bờ đem nhau vào sau lưng dẫy Trường sơn lập quốc và đặt hiệu là La Xang tức là Vạn Tượng (Vientaine) ngày nay.

Tới thế kỷ XVII trong nước bị nội loạn kế nước Xiêm bị tiêu diệt.

Kinh đô Lan Xang bị người Xiêm tàn phá. Hoàng thành tàn đổ. Gần mười ngày nóc nhà bị đốt cháy. Dân chúng lầm than. Nhưng kẻ ái quốc bị gông cùm đày ải. Đàn bà thì bị làm món đồ chơi cho kẻ thắng trận…”(trang 44).

Cho đến hết trang 45 (bàn về chính trị quốc tế Đồng minh) khối Đại đông Á qua đến trang 46; vẫn một giọng của người lão luyện về chính trị và thuộc sử, khảo cổ và lịch sử thế giới. Ở tuổi của Quí không thể thế được, và xét rộng ra; nếu là trường hợp Quí vượt khỏi cuộc đời thường, liệt vào ngoại hạng, sao tác giả không giới thiệu từ đầu. Đó là khuyết điểm. Khuyết điểm kế tiếp là Quí (một đứa trẻ bình thường) viết thư cho người yêu không bao giờ làm như vậy, ít bộc lộ sử tính, chính trị tính; mà chỉ nói tâm tình thì mới đúng. Hầu hết những lá thư có tính cách khoe kiến trúc trong lá thư tình của cậu bé 16 tuổi ở những trang 37, 38, 39, 40, 41, 42…

Khuyết điểm nữa còn là một cố tật khó tránh trong truyện dài. Không phải riêng Lý Văn Sâm mắc lỗi; đến cả nhà văn sáng giá về truyện dài như Khái Hưng ở Đẹp cũng mắc tật cho Lan vô tư hiểu đời như một triết nhân sâu sắc (25). Cốt truyện này mang tính cách mở rộng kiến thức cho người đọc; nhưng không đúng chỗ cho sự phát ngôn qua nhân vật Quí. Ở Lý Văn Sâm truyện dài không phân tích tâm lý vững và truyền cảm như truyện ngắn, có lẽ rằng hơi truyện ngắn mới là sở trường của ông chăng?

Kết luận – Sở dĩ qua phân tích Lý Văn Sâm và Vũ Anh Khanh, Thẩm Thệ Hà vào chi tiết hơn trong nhóm; vì họ là nhà văn điển hình.

Lý Văn Sâm, nhà văn của truyện ngắn xã hội và tâm tình vô cùng đặc sắc. Ông còn tiến bộ rất nhiều trong thể truyện ngắn tâm lý, là nhà văn có tài, phong phú tình cảm, văn chau chuốt, hào hoa phong nhã qua diễn tả ở Kòn Trô và xã hội tính bộc lộ trong Ngoài Mưa Lạnh và trang nhã, buồn nhè nhẹ trong Nắng bên kia làng.

Sở trường Lý Văn Sâm không là truyện dài. Truyện dài hay, đòi hỏi nhiều công phu và chính những người viết truyện dài hay là ở tiền chiến như Khái Hưng, Nhất Linh, Nguyễn Đức Quỳnh, Nguyễn Đình Lạp… còn mắc nhiều khuyết điểm không nhỏ (26).

VŨ ANH KHANH

(1926 – 1956)

Tiểu Sử và Tác Phẩm.

Vũ Anh Khanh tên thật là Vũ Văn Khánh (26) sinh năm 1926 ở Phan Thiết. Vào Nam hoạt động văn nghệ với Lý Văn Sâm, Thẩm Thệ Hà và Dương Tử Giang.

Tác phẩm chính đã xuất bản: Bên Kia Sông (truyện ngắn), Đầm Ô Rô (truyện ngắn), Chiến sĩ Hành (thơ trường thiên), Sông Máu (truyện ngắn 1946), Ngũ Tử Tư (truyện ngắn 1950), Nửa Bồ Xương Khô (truyện dài tập I và II, 1950)v.v…Cuốn này bị cấm lưu hành.

Hoàn Cảnh Xã Hội Ảnh Hưởng Đến Tác Phẩm.

Tình trạng chính trị miền Nam, khác hẳn miền Bắc và Trung. Chính phủ trị tự trị Nguyễn văn Thinh chỉ là bù nhìn ở thành. Còn hoạt động kháng chiến rất tự do ở thành, ở thôn quê, rừng núi. Bảo vệ lấy tính mệnh để cùng chiến đấu chống xâm lược. Cho nên tất cả đề tài viết đều hướng về kháng chiến.

Những tác phẩm của Vũ Anh Khanh phần nhiều (có thể là hầu hết) là truyện ngắn; mà bất cứ truyện ngắn nào cũng bắt nguồn ở đề tài kháng chiến và lột mặt trái xấu xa đô hội bị ngoại bang chiếm đóng. Vũ Anh Khanh khác Quốc Ấn ở điểm: đề tài của Vũ Anh Khanh thoát, còn đề tài của Quốc Ấn đôi khi giả tạo và nghệ thuật non tay. Đọc truyện của Quốc Ấn truyền cảm ít, trái với Vũ Anh Khanh, dồi dào.

Truyện dài Nửa Bồ Xương Khô (2 tập) của Vũ Anh Khanh có nhiều tác dụng trong quần chúng, khiến chính quyền lúc ấy phải hạ lệnh cấm. Cũng như Nguyễn Bảo Hóa bị cấm quyển sử Nam Bộ Chiến Sử hay Thiếu Sơn bị cấm lưu hành tàng trữ cuốn Hai Cuộc cách mệnh 1789 và 1945 (Pháp và Việt Nam) Nhìn vào tác dụng Nửa Bồ Xương Khô, chúng ta nhận thấy nghệ thuật văn không có gì đáng kể so với truyện ngắn. Tác dụng chính trị ở truyện dài tất nhiên có ảnh hưởng lớn.

Vũ Anh Khanh còn là nhà thơ. Trường thiên thơ CHIẾN SĨ HÀNH hoặc một THA LA đăng trong tuyển tập thi ca THƠ MÙA GIẢI PHÓNG (1949) xác nhận thêm vai trò thơ rất quan trọng trong đời văn Vũ Anh Khanh. Còn là thi sĩ có bút pháp vững vàng, tứ thơ mới, nội dung mang nhiều hình tượng; có thể nói rằng hai nhà thơ đáng kể nhất của miền Nam lúc bấy giờ là Vũ Anh Khanh và Hoàng Tố Nguyên… Trong khi ấy, các thi sĩ khác như: Trúc Khanh, Bân Bân, Tố Phong, Thẩm Thệ Hà, Khổng Dương... có làm thơ; nhưng thích dùng từ sáo mòn, cổ; dùng rượu tiễn, gươm chuốt, trong cuộc tiễn đưa nào mà chả có ly bôi – Không hợp với hoàn cảnh hiện tại bom đạn chiến tranh là hình tượng mới.

Phân Tách Tác Phẩm Chính.

Trước hết, chúng tôi mở xẻ tập SÔNG MÁU (1950). Sông Máu gồm: Sông Máu, Trên Thái Bình Dương, Sài Gòn ơi, Tiếng Dịch Sông Ô, Cây đàn câm, Hai lá thư chưa gửi, Mai Phi, Cầu chìm. Trong tập này chuyện đặc sắc nhất Sông Máu, Cầu chìm và Trên Thái Bình Dương. Tập truyện ngắn này nói chung về nghệ thuật, giữa các truyện không chênh lệch là bao, tác giả viết đều tay.

Trong Sông Máu, nhân vật chính cô lái đò và khách qua giang. Huyền, cô lái xinh tươi có mẹ già. Gặp khách trẻ tuổi vào một buổi chiều trên bến đò Phố Phủ. Khách ưa ngâm thơ và khách còn là chiến sĩ. Gặp duyên trên bến đò, cô lái yêu thơ, còn chiến sĩ yêu cô lái. Thế rồi hai người yêu nhau. Chàng trai còn vương thêm bệnh yêu tổ quốc nên bắt buộc dẹp tình yêu nhỏ bé để lên đường. Có một đêm, mẹ của cô lái âu yếm nhìn con mình, nhìn khách thắm đượm duyên, cất tiếng hỏi:

“… Ở khoang trước, mẹ Huyền trở mình bà còn thấy ánh đèn leo lét sáng bà bảo:

– Hai con chưa đi ngủ ư? Khuya rồi đấy nhỉ?

Huyền dạ một tiếng rồi tắt đèn. Trong bóng tối lờ mờ, hai mái đầu xanh son trẻ dựa vào nhau im lặng.

– Anh ngâm thơ Huyền nghe nhé.

Huyền gật đầu, ông khách giọng trầm ngâm:

Phong tiêu tiêu hề, dịch thủy hàn

Tráng sĩ nhất hề, bất phục hoàn.

– Buồn lắm anh ơi! Anh ngâm làm gì những vần thơ ấy cho lòng em đau đớn”.

Tả cảnh trao duyên rất đẹp, nhưng có một điều các nhà văn miền Nam trong thời kỳ đó mắc phải bệnh hay dùng điển cố và khuyết điểm này khiến độc giả mất phần hứng thú, với chuyện nửa cổ, nửa kim.

Tả đoạn chia ly. Một buổi mai còn sương sớm, khách lên đường, cô lái đò ở lại bến sông. Ông viết với giọng say sưa, quyến rũ:

“… Sáng hôm sau, trời còn lờ mờ sương, Huyền đã vội nhổ sào, chống đò sang ngang tiễn đưa ông khách về phố Phủ. Đến bến, Huyền bịn rịn cầm tay khách, mắt mờ lệ trắng nhìn trời, lâm râm khấn:

– Lạy Giời cho chóng bình yên mà trở về với thiếp.

Ông khách vội quay đi, quả quyết giựt tay lại rồi bước nhanh lên như trốn chạy.

Huyền nghẹn ngào đứng im nhìn theo. Mẹ Huyền lẩy bẩy đi lại gần Huyền để tay lên vai Huyền, hỏi nhỏ:

– Nó đi bao giờ thì nó về?

Huyền chùi nước mắt nhìn mẹ.

– Không về nữa mẹ ơi!

Nói xong thì Huyền khóc, những giọt nước mắt làm xao xuyến luôn tấm lòng già. Mẹ Huyền chợt hiểu càng sụt sùi…”

Khách bị xử tử, Vũ Anh Khanh đưa tới kết luận sầu thảm để kích thích lòng yêu nước của đồng bào đang chống lại ách thống trị. Vũ Anh Khanh nhấn mạnh "Vì hôm nay có cả cụ lớn Tuần Vũ và qua Công sứ đại thần về chủ tọa". Vũ Anh Khanh không đưa chủ quan của ông vào, nhưng chính sự khách quan trong chủ quan định hướng cũng đủ kích thích độc giả yêu nước. Vũ Anh Khanh như chịu ảnh hưởng Nguyễn Tuân, một Nguyễn Tuân tiền chiến trong tập truyện Vang bóng một thời (27) có hề nguyền rủa bọn thống trị đâu? Vẫn khách quan nhận định, nhưng lối viết tế nhị châm biếm, mai mỉa ấy thì người đọc hiểu tác giả khích động bằng giọng văn căm hờn đưa đến lật đổ chế độ.

Người khách yêu nước bị xử tử. Cô lái đò buồn man mác. Huyền vẫn đưa khách sang sông. Rồi một đêm Huyền mơ thấy khách về gọi Huyền để sang đò. Thì bên kia phố Phủ, gần bãi pháp trường có bóng một người xách đầu mình tới bến. Huyền giợn người… Đoạn văn này Vũ Anh Khanh đã truyền cảm độc giả:

“… Một đêm mưa lớn, Huyền ra cột lại sợi giây neo cho chắc thuyền. Bỗng Huyền giật mình, giữa một đêm mưa khuya bão mà có người gọi đò:

– Huyền ơi, cho anh sang đò.

Bên kia bờ phố Phủ, ngày ở bãi pháp trường thấy lờ mờ một bóng người mặc áo chàm xanh, một tay xách đầu mình, một tay ngoắc nàng.

Huyền giợn cả người, đứng bơ vơ nhìn giòng sông cuộn sóng, tự nhiên Huyền đưa tay lên giụi mắt. Lạ quá! Nước sông khi không đổi sắc đỏ hồng như máu một sắc máu quen thuộc của một người…”

Đoạn kết, cô lái đò bỏ khoang thuyền, bỏ khách sang sông, đi mất. Không biết cô lái đi đâu? Đi trả thù cho người yêu đã bị bọn thống trị xử tử hay bỏ trốn để quên cảnh xưa? Kết luận ở thể hoài nghi, một Vũ Anh Khanh có lập ý cao viết truyện như Anatole France, Hoffmann, Edgar Poë, Khái Hưng…:

“… Thời gian qua…

Ba năm rồi, ly loạn, con thuyền đưa khách vẫn neo chỗ cũ nhưng không ai biết Huyền bỏ đi đâu?

Huyền hẳn không về phố Phủ mà chắc là đi qua phía cánh đồng dâu tằm, tìm đường về bến Ké lần vào dẫy núi Tà–Khoun chằng chịt rễ cây già.

Con sông tỉnh Quảng giờ hết trong mà lúc nào dòng nước cũng đỏ ngàu ngàu. Người Phố Phủ đó ngẩn ngơ không hiểu vì sao?...”

Đến truyện Trên Thái Bình Dương lối viết theo dự tượng, đoán ở hậu bán thế kỷ hai mươi (1960) sẽ có trận thế giới chiến tranh thứ Ba. Khói lửa bao trùm từ Âu sang Á; Tây Âu đến Đông Âu, Bắc đến Nam Cực. Phía bên Pháp có những dũng sĩ Việt, bên Việt có những dũng sĩ Pháp.

Truyện kể dưới đây xảy ra trên Thái Bình Dương. Cottier và Vương Dung được lệnh lái thủy phi đoàn ĐOÀN KẾT thám thính tàu nghịch. Cottier lái chiếc phi cơ đậu trên tiềm thủy đỉnh, sau khi đã giao tranh với địch.

Cottier và Vương Dung ôm nhau nhìn bờ cõi Việt Nam chờ tàu tiếp viện lương thực. Nhưng tới khi họ gần chết đói, Cottier nhớ đến Catherine, Vương Dung nghĩ đến người tình của anh. Đoạn tả mối tình giữa Dung và Tấn, Dung kể cho bạn nghe:

“… Khi còn đi học, tôi đã yêu thương một cô gái nhỏ hiền lành làm thư ký cho mẹ tôi để biên sổ sách và bán hàng. Nàng mồ côi cha mẹ, tôi con nhà giàu, nàng ngây thơ tin tưởng ở nơi tôi bởi những lời hò hẹn vu vơ không có gì đảm bảo.

Khi ra trường, sẵn có khiếu văn chương, tôi đeo đuổi nghề văn. Tiếng tăm tôi lừng lẫy trong nước một thời. Tôi lén lút đem nàng về ở tại tại một gian nhà ngoại ô. Nàng khuyến khích tôi viết, nàng chăm nom sức khỏe cho tôi để đến một ngày, tôi nghe cha mẹ mà phản nàng.

Người vợ mới của tôi đẹp hơn nàng, học giỏi hơn nàng về nhất là giàu hơn nàng nhưng lại thua nàng ở chỗ không phải yêu tôi mà lấy tôi.

Hôm tôi nói thật tất cả cho nàng hay và tặng nàng một số tiền lớn, nàng im lặng ngồi nghe và im lặng đem sách vở, quần áo tôi mà xếp vào va ly tiễn tôi đi lấy vợ.

Nàng có một vẻ lạnh lùng gần như không cần gì cả, nhưng tôi biết nàng đau khổ vô cùng. Chúng tôi xa nhau, một hôm tôi nhận được do nhà giây thép, số tiền của tôi tặng nàng và một lá thư vỏn vẹn mấy chữ: “Tình yêu của người con gái này không thể trả bằng tiền. Tôi xin gởi trả lại cho ông để ông tặng lại người khác”.

Thế rồi năm 1945 trận chiến tranh huynh đệ, giữa hai nước Việt– Pháp bùng nổ. Tôi bỏ văn theo võ, sống với anh em chiến sĩ trong những ngày liều lĩnh nhất của quê hương. Vợ tôi đi lấy chồng khác, còn nàng, tôi không biết nàng sống ở phương trời nào?

Cottier bỗng rú mừng:

– Dung ơi có tàu đằng xa kìa.

Hai người chăm chú nhìn Dung hốt hoảng:

– Tàu địch đúng rồi tàu địch! Chúng mình chết mất! Một loạt súng bắn tới, chiếc thủy phi đoàn trúng đạn chìm xuống từ từ. Dung và Cottier nhẩy xuống biển bập bềnh theo lượng sóng.

– Cottier liệu có lội được không?

– Yếu sức quá! Vĩnh biệt Catherine!

Chàng ngay chân mặc dòng nước cuốn đi, Dung trườn tới kéo bạn nhưng mắt chàng cũng hoa lên. Một viên đạn trúng ngay vào đùi. Dung hét to..."(trang 22,23).

Diễn tả sự trung thành một người đàn bà Việt Nam giàu lòng hy sinh. Chính điều đó nói lên đặc tính người đàn bà ta để thế giới nhận định về luân lý cổ truyền và nếp sống trầm mặc của người Á Đông sẵn căn bản đạo đức vững vàng, bao giờ cũng sẵn lòng tha thứ kẻ không biết giác ngộ hôm nay; sau chính nghĩa sẽ cải tà vi thiện ở mai hậu.

Còn Dung tưởng mình đã chết. Nhưng Dung đã gặp lại Tần, người vợ ngày xưa ấy nay trở thành y tá. Sau khi được mổ xong, Dung tưởng gặp Tần trong ảo mộng. Dung hỏi Tần để tang ai, người thiếu phụ trả lời để tang Dung bằng mắt. Bồi hồi cảm động:

“… Em có giận anh không?

Tần không trả lời, nàng nhìn ra ngoài cửa sổ. Trời cao và xanh, gió dịu hiền thổi rung rinh những cành hoa lựu đỏ tươi như màu máu thắm. Đôi chim sẻ miùa đang mớm mồi cho nhau trên cành bàng.

Im lặng.

Bỗng xa xa một điệu khúc tuyệt vời….”

Đến Cầu Chìm, trình bày cuộc đấu tranh giữa tình yêu cá nhân và tình yêu đất nước. Chế Cầu, người Chàm là họa sĩ. Khi nhà Trần đem quân vào đánh phá thành Đồ Bàn giết vua Chàm và bắt nàng Mỹ Ê về đất Việt thì Chế Cầu được lệnh nhận nhiệm vụ hạ sát vua nhà Trần.

Ra đến Thăng Long sống bằng nghề vẽ. Họ yêu nhau. Chế Cầu quên tình đất nước mà say đắm nguyệt hoa. Bỗng một phút tỉnh ngộ, nhờ lời thề. Chế Cầu sách gươm vào để giết vua Trần, nhưng khi vừa giết được võ quan hầu vua thì sa lưới: Và đây là đoạn kết:

“… Những ngày cuối cùng trong ngục, Chế Cầu được phép tự trích máu của mình pha màu để vẽ một bức tranh. Chàng dùng hết tài lực, đem hết tâm trí tạo một tác phẩm cuối cùng của mình để gửi lại người yêu tạ tội chàng đã giết cha nàng…”

Ông muốn cảnh tỉnh thanh niên Việt giữa thời loạn khi tổ quốc lâm nguy, giặc cướp nước mình thì chớ bao giờ quên bổn phận. Đó cũng là hình thức kích thích lòng yêu nước để thanh niên khỏi sa vào đường bội phản. Bội phản tổ quốc bao giờ cũng đắc tội hơn hết.

Đầm Ô Rô (1949) tập truyện ngắn gồm những chuyện: Miếng đỉnh chung, Hối tắc, Đầm Ô Rô, Ma Thiên Lãnh, Khổ nhục kế, Tóc Thề...

Trong tập truyện ngắn này, ông chia ra làm hai đề tài: kháng chiến và trong thành. Sự hy sinh ở ngoài chiến địa, sự sa đọa trong thành; tuy hai là một đều lên án một đối tượng và đề cao một đối tượng chính nghĩa.

Miếng đỉnh chung cũng thuộc vào loại đề tài ấy. Gồm ba nhân vật: Thơ, Hoàng và Phổ. Thơ là vợ Hoàng. Phổ là người tình cũ của Thơ đi kháng chiến. Hoàng sống với Thơ ở thành, nhưng Thơ rất khinh miếng đỉnh chung. Nhưng một buổi Hoàng đưa cho vợ xem lá thư của Phổ. Phổ nhờ Hoàng chăm nom Thơ vì chàng sắp chết. Từ đó Thơ cảm động, ngờ oan chồng. Thì ra Hoàng tốt cũng như Phổ.

Truyện trên viết thoát, tuy nhiên một vài chỗ sắp đặt chưa vững (đoạn Thơ nghi chồng chạy theo miếng đỉnh chung hơi lộn xộn). Và chính tiêu đề chuyện cũng không đặt đúng trọng tâm. Cốt truyện không là thế, chắc chắn rằng khi ông viết câu chuyện này mục đích đả kích nhân vật Hoàng. Nhưng cuối cùng ông cho Hoàng thành người yêu nước. Chính thế, câu truyện lủng củng, sắp đặt luộm thuộm.

Hớt tóc, truyện xảy ra trong phòng đánh tài sỉu trong thành. Huyền bị thua bạc rồi ra sa ngã, bán rẻ nhan sắc để có tiền đánh bạc. Tả đoạn Huyền thua bạc, say sưa nhìn người khác đánh thèm thuồng. Quả Vũ Anh Khanh đã vững tay nắm được tâm lý nhân vật. (đoạn nói về những cặp đùi đàn ông láu cá):

“… Trời bức lắm. Mặc đầu trên trần nhà có quạt máy, Huyền vẫn thấy nóng lạ thường. Hơi nóng của những người đàn ông đứng sát vào người Huyền làm nàng khó chịu. Nàng khẽ sửa lại cách đứng cho bớt mỏi chân và sực nhớ một cảm giác lạ tự nhiên làm cho nàng đỏ mặt, nàng áp mình vào bàn để tránh những cặp đùi láu cá vẩn vơ cọ mãi vào đùi nàng.

… Hết tiền nên Huyền không đánh nữa, tuy vậy nàng vẫn đứng yên một chỗ để xem người khác đánh cho đỡ nghiện…”(trang 17).

Thế rồi, một ông khách đứng bên Huyền được bạc. Sau đó ông khách ra về, khiến Huyền nhìn theo. Huyền chạy ra, khi khách hỏi đến. Và hai người cùng đi trên đường khuya. Khách mời Huyền đi ăn cháo, tuy đói nhưng Huyền không dám nhận. Rồi ý nghĩ không đẹp, Huyền giằng tay khách để chạy. Nhưng khách đáp lại rất tâm lý: sẽ hoàn lại số tiền nàng thua. Huyền im lặng. Vũ Anh Khanh nắm vững về tâm lý cũng như về nhân vật của ông lần đầu tiên định bước vào sa ngã:

“… Đường về khuya gần giờ giới nghiêm nên vắng bóng người qua lại. Một cảnh tượng lạnh lẽo, hiu quạnh cho hai kẻ lạ lùng cùng đi sát vào nhau.

Chúng mình đi như một cặp vợ chồng.

Nghe khách nói thế Huyền bỗng rùng mình lo sợ. Lần đầu tiên trong đời người con gái, nàng đã đi cặp với một người đàn ông xa lạ lúc đêm khuya, giữa một thành phố lắm điều giả trá này. Một ý nghĩ chua xót đến trong đầu, tự nhiên Huyền chùn chân chậm bước và muốn chạy trở lại. Khách kéo tay nàng kinh ngạc:

– Kìa Huyền tính đi đâu?

Giọng nói ấm áp, dịu dàng, có vẻ tử tế của khách làm cho nàng hơi yên lòng. Nàng trả lời trong hơi thở gấp:

– Em…em sợ…ông buông tay em ra.

Trong bóng tối, Huyền thấy ông khách nhếch mép cười thương hại. Nàng thấy tủi nhục nghẹn ngào:

– Em hiểu ông muốn gì rồi. Nhưng ông lầm vì em không phải làm nghề này? (trang 19).

Mạt sát sự sa đọa con người dân tỉnh thành bị trụy lạc cám dỗ, bị tiền chi phối lương tri; tiếp theo, thắt nút:

“… Hai người đi vào nhà ngủ Tàu. Ánh đèn xanh làm cho Huyền thấy ngượng. Lần đầu tiên, vì tiền nàng bước vào ngưỡng cửa này. Thế là hết. Nàng bẽn lẽn cúi đầu để tránh những cặp mắt tò mò của mấy người bồi phòng cứ chăm bẳm nhìn nàng. Khách nói một thôi tiếng Tàu với bồi, rồi họ mỉm cười ý nhị, đưa hai người vào một căn phòng rộng đẹp.

Huyền bằng lòng gian phòng này không?

Huyền đứng im, khách âu yếm:

– Em cởi áo cho mát.

Một cái gì chặn lên cổ. Huyền thấy nghẹn lời. Nàng nhìn quanh phòng, nhìn khách, nhìn bàn ghế, nhìn bốn vách tường vôi im lặng, nhìn chiếc giường lót nệm trắng (màu trắng của trinh bạch). Một ý nghĩ chua xót mỉa mai chốc nữa mảnh vải trắng sẽ hoen ố, cũng như đời con gái của nàng…sẽ bỗng dưng… Huyền tối sầm mặt lại rồi không cầm được lòng nữa, nàng gục đầu vò vách khóc nức nỡ…(trang 20).

Mối thắt nút ấy có hai tác dụng: một:) hấp dẫn người đọc; hai: làm nổi bật tâm trạng một nhân vật của tác giả người khác thường. Tác giả muốn diễn tả tâm trạng giắt người tình đến đích (rủ được thiếu nữ đến phòng ngủ) thì tất nhiên không thể nào vượt được mục đích (ý nghĩa giao hợp). Nhưng đối với nhân vật có ý thức của Vũ Anh Khanh là chiến sĩ kháng chiến nên đoạn cởi nút của ông lý tưởng, ở chỗ:

“… Giờ tội lỗi. Đèn phòng ngoài đã tắt. Khách với tay sửa lại cái chao đèn bằng lụa xanh cho khỏi chói mắt Huyền. Nàng nằm yên, mở mắt thao láo nhìn khách chờ đợi.

Khách im lặng, chàng đã châm hai điếu thuốc rồi, chàng lấy thêm một điếu nữa, thỉnh thoảng cúi đầu xuống thành giường, mãi mãi chàng mới chậm rãi nói sau tiếng thở dài:

– Anh xin lỗi Huyền tự nãy giờ anh đã đóng kịch với Huyền và đã cố ý dùng những câu không được nhã để cho Huyền phải tủi lòng.

Khách uống một ngụm nước, buồn rầu nói tiếp:

– Đêm đêm, anh đã gặp, từ những sòng bạc công khai đi ra những chàng trai điếm đàng và những con gái trẻ đẹp. Và đêm đêm, trong những gian phòng kín đáo giữa châu thành có những người con gái sượng sùng neo thuyền đậu lại một bến Tầm Dương cùng kẻ đàn ông xa lạ đánh bản đàn lỗi nhịp, xót xa đau. Những người con gái trẻ, dại khờ sau khi thua, bạc đã liều lĩnh nghĩ rằng: “Mình bậy bạ một đêm ai mà biết được! Ấy thế rồi một lần, rồi hai lần họ thành ra một bầy đĩ thập thành, để cho đời mình lăn mãi xuống dốc trụy lạc, không bao giờ trở lại được nữa! Trong số ấy có những bà phong lưu, đài các, những người trẻ tuổi cao sang, những cô gái quê mùa, nhưng chị bán hàng rong chợ búa…? (trang 21–22)”.

Kết thúc câu chuyện, anh chàng đó không ngủ với Huyền, vì lẽ chàng là một trong những kẻ mới về thành, lại sắp nhận công tác (kháng chiến). Trình bầy cảnh sa đọa của thành thị như vậy, Vũ Anh Khanh đã thành công: lột mặt nạ bỉ ổi bọn thực dân đọa lạc tinh thần người dân thành thị bằng tiền, tổ chức sòng bạc, khuyến khích mãi dâm. Có như thế thì người dân mới không bao giờ nghĩ đến chống đối chúng. Nhưng kết luận:

“… Nàng nghiêng mình âu yếm nhìn khách đang ngáy ròn đều trên bốn chiếc ghế lỏng chỏng ở một góc phòng…”(trang 24)

Đoạn này có nhược điểm; đành rằng người lính kháng chiến lý kia tưởng đã cứu vớt một người ra khỏi trụy lạc, nhưng tác dụng vẫn chỉ là cứu một người; còn bao nhiêu người khác vẫn sa vào vòng trụy lạc. Chữa nhà cháy chỉ cần mang một đồ vật ra khỏi nhà lửa, thì hẳn là tác dụng không đáng kể là bao! Và tác dụng một người giác ngộ hẳn không phải là không hay; nhưng ý định của Vũ Anh Khanh là trình bày một xã hội đi xuống; chẳng cần phải tạo ra một nhân vật kịch cỡm như vị khách đó, vì thiết tưởng rằng cách cấu kết nhân vật lý tưởng, hóa ra một nhân vật lý tưởng đứt giây trên trời rơi xuống. Giá mà khách không được bạc thì liệu tư tưởng cứu Huyền có hay không?

Đầm Ô Rô tiêu đề một truyện ngắn đặt cho cuốn truyện. Nhân vật chính: Hai chị em Quý và Nhân và hai thanh niên chống đế quốc. Trong khi họ đi tìm con gà mái bị lạc, Quý và Nhân bắt gặp hai chiến sĩ có một người bị thương. Một chiến sĩ nhận rằng họ đã chót bắt gà mái của gia đình Quý mổ làm thịt cho bạn ăn. Quý cảm động thương xót. Cả hai về nhà nói dối mẹ không tìm thấy gà, dấu diếm giúp đỡ chiến sĩ nồng hậu. Một chiến sĩ bị thương quá nặng chết, một chiến sĩ khác lưu lại trong giây lát để nhận sự tiễn đưa của một thiếu nữ ràng buộc với quê hương. Và tình yêu của họ bộc phát quá sớm; và phút lên đường chiến sĩ không thể nán dừng. Vũ Anh Khanh tả truyện này rất cảm động và thành công trong việc phân tích tâm lý nhân vật cũng như kết cấu:

“… Quê hương này còn ly loạn, biết bao giờ tôi, và cô, em Nhân lại gặp nhau? Bây giờ tôi phải lên đường lo cho trong sứ mạng. Ngày mai, ngày mốt, dù hay, hay là dở, dù có thế nào tôi vẫn nhớ buổi tiễn đưa não lòng này;

Quý cố cầm nước mắt gượng cười:

– Chúc đầu năm nay may mắn.

– Chúc cô và em Nhân đầu năm nay may mắn.

Ông khách cúi đầu nhìn nấm hở bùi ngùi

– Chưa chắc tôi trở lại đây lần thứ hai thăm cô và em Nhân, thăm mộ bạn tôi nhờ cô, em Nhân.

Chàng nghẹn lời, bóp chặt tay Quý một lần nữa rồi vội vã đi mau như muốn tránh một lần làm yếu chí người đi.

Bóng ông khách đã khuất mờ trong sương, Quý có cảm tưởng rằng người ấy một ra đi còn có bao giờ trở lại.

Nàng hắt hiu nhìn vào trong xóm vắng và thẫn thờ nghĩ đến ngày mai tang tóc lạnh lùng.

Rồi không thể cầm được lòng, Quý ngồi bịch xuống đất, gục đầu khóc…(trang 36)

Bên kia sông gồm những truyện ngắn: Ly bôi, Ngày xưa, Đèn Sài Gòn. Một đêm Trăng, Tráng khách, Cười mưa tan, Bát canh rau má, Người khách viễn phương, Chiều hôm qua, Thư của mẹ tôi...Những truyện ngắn này đều khai thác bối cảnh đề cao kháng chiến.

Đọc Ly bôi, nhân vật chính Năm Đen làm chúng ta nhớ lại truyện anh chàng Cai Xanh với hộp thuốc lào của Nguyễn Tuân trong Vang Bóng Một Thời. Vũ Anh Khanh chịu ảnh hưởng Nguyễn Tuân rất sâu sắc. Ngũ Tử Tư, gồm những truyện ngắn: Con trâu giấy, Theo khói nhang rằm, Nhạc Thần, Phổ Xiếu Hùng lìn xì, Qua sông, Thần vòng. Một truyện đặc sắc là Theo khói nhang rằm. Tác giả tả mâu thuẫn giữa anh vợ và em rể, để rồi vì lập trường chính trị em rể bị giết. Thuận là em rể, một chiến sĩ vào tù ra tù vì chiến đấu cho độc lập. Nhưng hai người anh là tay sai cho phe thống trị nên lừa đem giết người em rể. Và mỗi lần có nhang khói là bóng ma lẻng về thăm vợ. Tác giả tả rất tế nhị, không siêu thực như Liêu trai hoặc mê hoặc đồng bào qua bóng dáng ma mãnh. Tác giả phải dùng một hình thức: nửa thực, nửa mộng; diễn tả để che mắt bọn đại diện thống trị kiểm duyệt. Chúng tôi cho trích dẫn đoạn văn vô cùng đặc sắc mà Vũ Anh Khanh tả hồn ma nói chuyện với nhau, một hồn sắp được về thăm gia đình:

“… Tiếng gà gáy bắt đầu đua nhau gáy điểm canh. Hồn Thuận nói với bạn:

Gần sáng rồi, ta phải về. Anh chịu khó tạt qua nhà vợ tôi để xem mặt cháu.

Dọc đường trăng sáng, hai bóng ma thẫn thờ nhìn những đưa bé ăn mày nằm ngủ cạnh vỉa hè, dưới manh chiếu rách, hồn vẩn vơ buồn nhẹ.

Gió khuya hiu hắt lạnh hơi sương. Trên từng cao giữa vời, con chim đêm hấp háy bay đi tìm mồi. Hồn Thuận đi sát vào bạn thủ thỉ:

– Cháu dễ thương lắm anh ạ. Tôi mong nó sau này nó giống tôi. Trong lá tâm thư viết bằng máu tôi dặn vợ tôi sau này ráng dạy con làm sao để nó đừng ham tiền tài, danh vọng. Những thứ ấy chỉ hạ thấp nhân cách con người xuống thôi.

– Chị ấy hiện giờ làm gì?

Nghe bạn hỏi, Thuận bỗng dưng thấy xót xa:

– Vợ tôi lâm vào cảnh túng. Giá nói đi làm công nhật cho một hãng nào đây cũng được. Nhưng nhà tôi nó sợ, nó ngại.

Vả lại thiên hạ thấy thế làm sao chẳng đồn rằng vợ tôi là gái nạ dòng không này thì nọ. Hai anh vợ tôi thì ruồng rẫy đứa em gái chót làm vợ một người thù, hơn nữa họ ghét thằng con tôi. Đối với cử chỉ hai anh mình, lòng tự ái của bà mẹ biết thương con tôi như vợ tôi, nó không bao giờ nhờ vả, thăm viết dầu là anh ruột.

Trước cảnh gà cùng chuồng thù nhau, mẹ vợ tôi khóc mãi, người thương con gái cháu ngoại, nhưng lại nể hai con trai. Làm thế nào?

Hồn Thuận reo lên, đưa tay chỉ một gian nhà lá leo lét ánh đèn vui vẻ.

– Nhà vợ tôi đấy, mời anh vào chơi.

Dừng chân trên nhịp cầu tre chân khỉ bắc ngang lạch con đầy bèo tím, hồn Thuận thở dài nhìn lại cảnh xưa.

Bởi đây đìu hiu, nghèo nàn quá! Cách vài trăm thước, đám nhà lá bị đốt còn đang lên mùi lá khét như mùi đất ẩm gặp cơn mưa ngày. Những con ễnh ương kêu dưới ruộng nghe vừa buồn vừa lạnh.

Vào nhà, hồn Thuận rón rén lại hôn lên tay vợ, đưa tay xoa trán con. Thằng bé kháu khỉnh nằm nghiêng rút đầu vào vú mẹ.

Hồn ma thứ hai tằn mằn đứng nhìn tấm ảnh bán thân của mình để trên bàn thờ. Qua làng khói nhang ngun ngút, hồn ma mỉm cười với ảnh bạn.

Vợ Thuận trở mình, chiếc giường tre cót két rung. Giọng nàng ảo não vang giữa bầu trời khuya vắng. Thằng bé nín, nàng ẵm con lại bàn thờ chồng thay lại tuần nhang rồi nức nở khóc một mình” ( trang 49).

Đọc truyện trên của Vũ Anh Khanh, cảm động vì hồn một nhà văn về thăm nhà; trước cảnh đói kém thiếu thốn của vợ U Linh(28). Và Vũ Anh Khanh không bao giờ quên cứu cánh của tổ quốc là độc lập, nên chẳng bao giờ quên phương tiện chính: đề cao cách mệnh, chiến sĩ.

Sự rung động sâu sa như tác giả kể chuyện lại (truyện thực) căm thù thương xót cho hai đối tượng, tác dụng sâu rộng được Vũ Anh Khanh khai thác triệt để, đề cao chính nghĩa dân tộc kháng chiến 1945. Chiến Sĩ Hành, tập thơ trường thiên của Vũ Anh Khanh, đề cao người chiến yêu nước, tương tự đề tài viết trong tiểu thuyết. Kỹ thuật thơ Vũ Anh Khanh cao, nội dung truyền cảm, chính nghĩa sẵn có; cho nên Vũ Anh Khanh và Hoàng Tố Nguyên là nhà thơ điển hình bậc nhất ở miền Nam thời đó.

Tuy nhiên Chiến Sĩ Hành chưa hẳn làm Vũ Anh Khanh nổi bật, mà khả năng thơ Vũ Anh Khanh nổi bật lại là Tha La (Thơ Mùa Giải Phóng, 1949).

Đường ra biên ải kém xa so với Tha La (một thi bản đẹp gần như toàn diện).

Lời thơ bình dị trong một nội dung phong phú: rừng xanh, xóm đạo, già trẻ gái trai bừng bừng khuyến khích kẻ lên đường trả nợ núi sông.

Kết Luận.

Vũ Anh Khanh còn là nhà thơ có tài. Nhưng về văn thì Vũ Anh Khanh không trội bằng Lý Văn Sâm. Bình diện văn miền Nam trong giai đoạn ấy, Vũ Anh Khanh cũng là nhà văn có tài, sau Lý Văn Sâm. Vũ Anh Khanh gây được một âm hưởng rộng lớn, thức tỉnh lòng yêu nước người dân Việt sau trăm năm bị Tây thống trị. Về thơ, Vũ Anh Khanh có phần trội hơn (nói chung). Thơ mang một hình tượng mới, lồng trong kỹ thuật vững vàng, không sao chép, không dùng điển cố như các nhà thơ cùng thời.

THA LA

– Đây Tha La xóm đạo

Có trái ngọt cây lành

Tôi về thăm một dạo

Giữa mùa nắng vàng hanh

Ngậm ngùi Tha La bảo:

– Đây rừng xanh, rừng xanh

Bụi đùn quanh ngõ vắng

Khói đùn quanh nóc tranh

Gió đùn quanh mây trắng

Và lửa loạn xây thành.

Viễn khách ơi! Hãy ngừng chân cho hỏi

Nắng hạ vàng hoa gạo rưng rưng

Đây Tha La, một xóm đạo ven rừng

Có trái ngọt, cây lành im bóng lá

Con đường đỏ bụi phủ mờ gót lạ

Ngày êm đềm lòng viễn khách bơ vơ!

Về chi đây, khách hỡi, có ai chờ?

Ai đưa đón?

– Xin thưa,

Tôi lạc bước.

Không là duyên, không là bèo kiếp trước

Không có ai chờ, đưa đón tôi đâu!

Rồi quạnh hiu, khách lặng lẽ cúi đầu

Nghìn cánh hoa bay ngẩn ngơ trong gió

Gạo rưng rưng, nghìn hoa máu rưng rưng

Nhìn hoa rơi, lòng khách bỗng bâng khuâng

Tha La hỏi: – Khách buồn nơi đây vắng!

– Không, tôi buồn vì mây trời đây trắng

– Và khách buồn vì tiếng gió đang hờn

Khách nhẹ cười nghe gió nổi từng cơn

Gió vun vút, gió rợn rùng, gió rít

Bỗng đâu đây vắng véo von tiếng địch

– Thôi hết rồi! Còn chi nữa Tha La!

Bao người đi thề chẳng trở lại nhà

Nay đã chết giữa chiến trường ly loạn

Tiếng địch càng cao, não nùng ai oán

Buồn trưa trưa, ngây ngất buồn xưa xưa

Lòng viễn khách bỗng tê tái lạnh

Khách rùng mình, ngẩn ngơ người hiu quạnh

– Thôi hết rồi! Còn chi nữa Tha La!

Đây mênh mông xóm đạo với rừng già

Nắng lổ đổ rụng trên đầu viễn khách

Khách bước nhẹ theo con đường đỏ quạch

Gặp cụ già đang ngóng gió bâng khuâng

Đang đón mây xa, khách bỗng ngại ngần

– Kính thưa cụ, vì sao Tha La vắng?

Cụ ngạo nghễ cười rung rinh râu trắng

Nhẹ bảo chàng: Em chẳng biết gì ư?

Bao năm qua khói loạn phủ mịt mù

Người nước Việt ra đi vì nước Việt

Tha La vắng vì Tha La đã biết

Thương giống nòi, au đất lầm than

Trời xa xanh, mây trắng nghẹn ngàn hàng

Ngày hiu quạnh. Ờ…Ơ… Hơ… tiếng hát

Buồn như gió lướt, lành đài đôi khúc nhạc

Tiếng hát rằng: Tha La giận mùa thu

Tha La hận quốc thù

Tha la hờn quốc biến

Tha La buồn tiếng kiếm

Não nùng chưa! Tha La nguyện hy sinh.

Ờ… Ơ… Hơ. Có một đám chiên lành

Quỳ cạnh Chúa một chiều xưa lửa dậy

Quỳ cạnh Chúa đám chiên lành run rẩy

– Lạy Đức Thánh Cha

Lạy Đức Thánh Mẹ

Lạy Đức Thánh Thần

Chúng con xin về cõi tục để làm dân

Rồi. . . cởi áo trả tu

Rồi. . . xếp kinh cầu nguyện

Rồi. . . nhẹ bước trở về trần

Viễn khách ơi! Viễn khách ơi!

Người hãy ngừng chân

Nghe Tha La kể, nhưng mà thôi khách nhé

Đất đã chuyển rung lòng bao thế hệ

Trời Tha La vân vũ đám mây tang

Vui gì đâu mà tâm sự

Buồn làm chi cho bẽ bàng

Ờ… ơ… hơ… ơ…hơ…tiếng hát

Rung lành lạnh, ngân trầm đôi khúc nhạc

Buồn tênh tênh, não lòng lắm khách ơi!

Tha La thương người viễn khách đi thôi!

Khách ngoảnh mặt nghẹn ngào trông nắng đó

Nghe gió thổi như trùng dương sóng vỗ

Lá rừng cao vàng rụng lá rừng bay

Giờ khách đi! Tha La nhắn câu này:

Khi hết giặc, khách hãy về thăm nhé

Hãy về thăm xóm đạo

Có trái ngọt cây lành

Tha La dưng ngàn hoa gạo

Và suối mát rừng xanh

Xem đám chiên hiền thương áo trắng

Nghe trời đổi gió nhớ quanh quanh

Trích Thơ Mùa Giải Phóng

VŨ ANH KHANH

KẾT LUẬN VỀ NHÓM LÝ VĂN SÂM

Trước khi kết luận về nhóm Lý Văn Sâm, xin nhắc lại một lần nữa, sở dĩ viết Lý Văn Sâm, Vũ Anh Khanh, Thẩm Thệ Hà kỹ lưỡng hơn cả, vì những nhà văn này điển hình cho nhóm. Cũng như Tự Lực văn đoàn, nói về văn điển hình là Nhất Linh, Khái Hưng. Về thơ: Thế Lữ, Xuân Diệu… hoặc Hàn Thuyên; văn là: Nguyễn Tuân, Nguyễn Đình Lạp, Nguyễn Đức Quỳnh, Trương-Tửu-Nguyễn-Bách Khoa. Chúng tôi không thể phê bình tất cả các nhà văn kỹ lưỡng trong cùng một lúc. Và như thế, theo chúng tôi, khó mà tóm tổng quát vấn đề nhìn viễn cảnh đâu là chính yếu nhất. Nói thế, không có nghĩa đả kích lối viết phê bình của ông Vũ Ngọc Phan (Nhà văn học hiện đại).

Nhóm Lý Văn Sâm, gây được tiếng vang trong giai đoạn kháng chiến bổ sung khi Pháp định tâm cướp đất miền Nam, làm bàn đạp phủ lên xứ sở Việt Nam chúng ta thêm lần Tây thuộc thứ hai.

Hình tượng thời thế trong văn chương, tâm trạng người yêu nước trong giai đoạn ấy, điển hình về văn là: Lý Văn Sâm, Vũ Anh Khanh, Dương Tử Giang, Thẩm Thệ Hà. Và các nhà văn độc lập khác cũng tạo được độ cao cực thịnh (kể theo miền) trong lịch sử văn nghệ Nam Bộ nói riêng của văn nghệ Việt Nam, nói chung.

KHÁI QUÁT VỀ NHÓM CHÂN TRỜI MỚI

Nhóm này gồm ba cây bút có trình độ, liên kết chặt chẽ với nhau: Tam Ích, Thiên Giang, Thê Húc. Chủ trương nhóm không là sáng tác mà là biên khảo chính trị.

Chẳng khác nào một nhóm Hàn Thuyên trong giai đoạn kháng chiến bổ sung ở miền Nam. Quan niệm sáng tác tân tả chân: phê bình là duy vật sử quan. Sự khai triển duy vật sử quan tùy theo tri thức tiếp nhận của ba nhà văn ấy. Cũng đề cao lối tự phê (auto-critique) lột xác như Jdanov; cho nên Tam Ích đả phá Nhất Linh, Khái Hưng theo quan niệm biện chứng duy vật sử quan.

Hãy cùng đọc:

“… Về nghệ thuật tiểu thuyết, không phải mỗi lúc lại có thể có được một Khái Hưng hay một Nhất Linh. Phải bao nhiêu năm mới kiếm được những văn sĩ ấy. Chỉ tiếc một điều là phần nội dung nghệ phẩm của họ không hợp trào lưu và đứng trên phương diện ý thức hệ, thì nghệ sĩ này đã đối lập với nghệ sĩ kia…”(Văn nghệ và Phê bình, Nam Việt xuất bản 1949).

Chúng tôi trả lời câu hỏi này ở đoạn kết nói về Khái Hưng(28) và tiểu mục về Nhất Linh. Đôi Bạn là cuốn tiểu thuyết như thế nào? Đả đảo phong kiến hướng dẫn cách mệnh, vậy ở giai đoạn tiền chiến lại là yêu nước. Yêu nước trong giai đoạn ấy là đuổi Pháp ra khỏi biên giới nước Việt tạo lập một quốc gia độc lập. Ý thức hệ quốc gia không cần bàn tới trong khi Pháp còn trên đất nước, đuổi xong Pháp, người ta sẽ liên hiệp để cải biến quốc gia theo một hình thức nào thích nghi, với diễn biến lịch sử dân chúng đòi hỏi.

Chẳng hạn thành lập cộng hòa hay quân chủ lập hiến, tùy ý. Sự đả kích của Tam Ích mà ông cho rằng ý thức hệ đối lập với nhau, chỉ vì ông cho rằng nó khác với Mác xít mà thời ấy ông, nói riêng, nhóm Chân Trời Mới, nói chung, tin rằng thích nghi để canh tân lịch sử theo đà tiến hóa mới.

Nay nhóm ấy đã từ chối lập luận Mác xít để phê bình văn chương Việt Nam mà trưởng nhóm (chef de file) cho rằng trước đây chỉ là giai đoạn thử thách, nghiên cứu, học hỏi mà thôi. Cũng không lấy gì làm lạ về thái độ chuyển biến này. Một Jean Paul Sartre từ chối tham gia Hội Pháp Nga thân hữu (Alliance franco-russe) sau 1935, một Henri Lefèbvre trung ương ủy viên kiểm soát chính trị đảng Cộng sản Pháp, kể lại thành tích 30 năm đảng viên của ông trong bài L’exclu s’inclut đăng trên báo Les Temps modernes của Jean Paul Sartre, tháng bảy 1958.

Cũng chính lý do Nga đàn áp nhược tiểu quốc: Ba Lan, Hung, vào năm 1956, sai lạc hẳn lý thuyết mà Henri Lefèbvre đã tán dương (Tác giả những cuốn Marx (Que sais je), L'existentialisme (Sagittaire, 1946) Critique de la vie quotidienne, Pour connaitre la pensée de Karl Marx (Bordas) viết tựa cuốn sách dịch của Politzer La liberté humaine (nguyên bản của Schelling). Và chính Politzer, đại lý thuyết gia đảng Cộng Sản Pháp, tác giả cuốn sách triết học Principes fondamentaux de la philosophie” tôn Henri Lefèbvre bậc thầy.

Hay minh chứng trong đời sống các nhà làm nghệ thuật Pháp, một André Gide, tác giả Retour de l’URSS sau để viết lại Retouche le retour de l’URSS(29). Một Charles Plisnier (Belgique) đã từng Sois remercié Staline trong cuốn Faux passeport (Corrêa), một Panaðt Istrati nhà văn Lỗ Mã Ni (Roumanie) viết văn bằng tiếng Pháp đã thất vọng tìm một nhân bản mới trong Vers l’autre flamme. Còn bao nhiêu trường hợp tương đồng như thế nữa…

Cũng chẳng riêng gì một Chân Trời Mới về sau; trước kia còn có một Hàn Thuyên. Cùng một ý nghĩa(30).

TAM ÍCH

Tiểu sử.

Tên thật Lê Nguyên Tiệp. Sinh năm 1918 ở Thanh Hóa, chính quán ở Quảng Ngãi. Tác phẩm đã xuất bản: Văn nghệ và Phê bình (Nam Việt, 1949), Nghệ Thuật và Nhân Sinh (1949) viết chung với Thê Húc và loại sách (Tìm hiểu biện chứng pháp), (dịch POLITZER, Tủ sách Chân Trời Mới) gồm Tam Ích, Thê Húc và Thiên Giang chủ trương.

Phân tích tác phẩm chính.

Trong tập sách này chỉ phê bình về văn nghệ và không chủ ý phê bình học thuyết chính trị. Cho nên những cuốn Tìm hiểu biện chứng pháp không nói đến cả Nghệ thuật và Nhân sinh cũng không nhắc tới; mặc dầu quan niệm tiếp nhận chủ nghĩa Mác của nhóm này có phần cực đoan(31) Thứ nhất, phản đề bằng cách phủ nhận sự nghiệp quá vãng các nhà văn tiền chiến. Cùng đọc một vài dòng ông trang tặng các nghệ sĩ lột xác; thì nào có khác gì cuộc môi giới trước khi bước vào chỉnh huấn. “… Trang tặng tất cả những nghệ sĩ tiền cách mạng đã phủ nhận xu hướng nghệ thuật cũ của mình...” Như vậy theo ông, thì Khái Hưng cũng như Nguyễn Tuân không nên có quá vãng; mà ông cho là không hợp thời. Hẳn rằng trong lúc các nhà văn tiền chiến sáng tác chống phong kiến và hướng dẫn cách mệnh, thì ông Tam Ích và nhóm Chân Trời Mới ngồi chờ hoàn cảnh nào đúng ý thức hệ mới tham gia. Và điều đó, chúng ta thấy rằng nhờ có kháng chiến bùng nổ, thì các nhà văn lý luận như Tam Ích mới có cơ hội nói về ý thức hệ Mác.

Phê bình Khái Hưng ông viết:

“… Cái thế giới của Khái Hưng tạo ra những gì? Mỗi nhân vật của Khái Hưng chỉ là một thế giới biệt lập, người này cảm thông riêng với người kia, nói chuyện riêng của một số người riêng. Cái thế giới ấy đã tạo ra được một số thanh niên lãng mạn vậy thôi. Có ai muốn xây dựng một cuộc đời lý tưởng, một xã hội lý tưởng hẳn là phải xây dựng trên một hạng người khác chứ không thể xây bằng một cậu Ngọc, một cô Tuyết, một ông giáo Chương hay một họa sĩ như Nam. Phát nguyên của nghệ thuật Khái Hưng là ở một thế giới riêng, chứ cứu cánh lại cũng ở đó. Ở chỗ khúc quanh của lịch sử, thế giới của Khái Hưng phải đổ, có gì là lạ...

“… Chỉ có thế giới nào làm lịch sử mới sống. Maxime Gorki chết lâu rồi, thế giới của Gorki tạo ra trong cuốn “Người Mẹ” vẫn là một thế giới linh động và sống lâu…”(trang 34).

Phê bình Khái Hưng của Tam Ích hỏng trên nguyên tắc, vì:

– Phê bình một chiều theo biện chứng pháp tiếp nhận cầu may của Mác.

– Phê bình một tác phẩm nào không chịu đặt tác phẩm ấy song hành với hoàn cảnh ấy.

– Thiếu điều kiện so sánh tác phẩm với hoàn cảnh xã hội.

Chúng tôi sẽ phân tích từng điểm ba tiểu mục trên, mà ông Tam Ích đặt cơ sở nhận định về sự nghiệp Khái Hưng.

I) Phê bình một chiều theo biện chứng pháp tiếp nhận cầu may của Mác.

– Tại sao chúng tôi lại gọi là phê bình theo biện chứng cầu may của Mác (đã bàn khái quát ở trên). Là phê bình sự kiện hôm qua bằng con mắt hôm nay chỉ là một thái độ phản đề xuống dốc nhất, tức là đả kích quàng xiên, gián tiếp bắt mọi người thừa nhận giá trị đưa ra. Nếu tạm theo phương pháp phê bình của ông, thì không một tác phẩm cổ điển nào mà không thiếu điều kiện tương đồng với ý thức hệ của ông Tam Ích quan niệm cả.

II) Phê bình một tác phẩm nào không chịu đặt tác phẩm ấy song hành với hoàn cảnh song hành. – Như ở trên đã biết sự tai hại đốt giai đoạn (bruÂler les étapes). Một khi đốt giai đoạn, thì tất cả những giá trị có, chỉ là giá trị giai đoạn, tự mình làm rồi lại phá đi rồi làm lại chỗ phá đi khi cần. Tỷ dụ hôm nay đề cao Vũ Trọng Phụng, hẳn không phải Vũ Trọng Phụng viết theo chủ nghĩa hiện thực, ngay từ khi viết sách; nhưng ở tác phẩm Vũ Trọng Phụng có điều kiện tương đồng có thể khai thác thích ứng với phương tiện của duy vật sử quan ở giai đoạn ấy.

Còn những tác phẩm khác hay chăng nữa, không thích ứng và thấy có ảnh hưởng bao trùm đối nghịch là đập phá và gán cho tác phẩm ấy không giá trị. Trường hợp này trả lời cho Đẹp của Khái Hưng mà ông Tam Ích thấy rằng không đúng với lập trường của ông – bởi Nam là một họa sĩ tiểu tư sản.

III) Thiếu điều kiện so sánh tác phẩm với hoàn cảnh xã hội. – Mạt sát, lên án Khái Hưng nghĩa là lên án chung cả một Tự Lực văn đoàn; nghĩa là chế độ cấu kết văn hóa của Tự lực văn đoàn chẳng khác mấy với chế độ tín nhiệm một vị bộ trưởng của một chế độ nội các thủ tướng.

Đề cao Maxime Gorki rồi đem so sánh với Khái Hưng, cho Khái Hưng là một tiểu thuyết gia có cũng không hại gì hoặc có đôi khi còn có hại; rồi lại đặt câu hỏi tại sao Khái Hưng lại không viết lại Người Mẹ Việt Nam của M.Gorki Việt Nam?

Đó là một lối ngụy biện, so sánh của biện chứng pháp. Chẳng hạn khi định nghĩa một vấn đề gì, không bao giờ thảo luận về vấn đề liên hệ đến vấn đề ấy, mà tìm tỷ dụ khác đối tượng, rồi kết luận đối tượng ấy không đúng, vì nó sai với sự kiện tỷ dụ so sánh kia. Chúng ta nên nhớ rằng trong giai đoạn Pháp chiếm đóng Việt Nam, hệ thống công an, lưỡi lê, súng tận răng, mà Tự Lực văn đoàn còn có một Đôi Bạn lên án quan liêu, đề cao cách mệnh, là một sự kiện cần nhận chân giá trị.

Chúng ta nên nhớ rằng Người Mẹ của M.Gorki viết đề cao kháng chiến, đạp đổ Nga hoàng sau thành công vĩ đại, vì lực lượng chính trị cách mệnh kháng chiến Nga đặt ở ngoại quốc. Và khi Gorki viết cuốn Người Mẹ ấy, không phải Khái Hưng, Nhất Linh, Tự Lực văn đoàn ở trong xứ viết Đôi bạn, Tiêu Sơn Tráng Sĩ… mà M.Gorki viết ở Capri trước khi họp ở Luân đôn vào 1907. Như vậy thử hỏi rằng sự kiện tìm vật so sánh là một điều kiện quan hệ. Không thể nào tìm một sự vật so sánh với sự vật khác mà hai cái không ăn nhập với nhau. Chẳng hạn, chê người đẹp hơn con rệp đẹp… Cho nên khi chúng ta thấy ông đề cao Ehrenbourg ở những trang 36, hoặc Howard Fast; vì họ là nhà văn nòng cốt có lợi cho ý thức hệ mà ông đang theo đuổi.

Kết luận.

– Vẫn một lập luận như trên, ông phê bình Nguyễn Khắc Hiếu, Hồ Hữu Tường, Xuân Diệu và ca tụng Nguyễn Đình Thi, Nguyễn Tuân lột xác… Chúng tôi chỉ đồng ý rằng phê bình một nhà văn thơ nào phải đặt ở bối cảnh chính trị song hành…

Sau 1954, ông Tam Ích có sự chuyển biến quan niệm khi viết nhận định văn học (các bài viết phê bình thơ Vũ Hoàng Chương trên báo “Nguồn Sống Mới” 1954); chúng tôi muốn nói đến sự chối bỏ duy vật sử quan phê bình văn chương. Bằng chứng, có thể căn cứ vào câu trả lời của chính ông trong bài Nhà văn Tam Ích theo thuyết hiện hữu? (Nhân Loại, bán nguyệt san bộ mới số 1, ra ngày 22–8–1958 do ông Ngọc Linh thuật lại:

"Riêng anh Tam Ích, anh hứa sẽ viết những bài viết về văn hóa, nói chung, về văn nghệ, nói riêng; để bầy tỏ ý kiến một cách phong phú hơn. Con người trước kia thường viết về chính trị (vào thời 1946, 1947. 1948) và về phê bình văn nghệ từ 1948, hình như ít nhiều thay đổi về chi tiết, về thái độ tri thức của mình”.

Và chính Tam Ích trả lời thái độ về mình; chúng tôi không phê bình, cũng không nhận định rằng hiện tại ông đứng trong lập trường nào? Và chỉ làm một việc ghi lại các giai đoạn tư tưởng diễn biến của ông Tam Ích mà thôi:

“TAM ÍCH: – Xưa kia tôi chưa từng áp dụng triệt để phương pháp duy vật biện chứng trong những bài phê bình văn học của tôi. Tôi là người ham học, ham tìm hiểu; tôi nghiên cứu thuyết ấy cũng như tôi đọc kỹ bộ Nho Giáo của Trần Trọng Kim chẳng hạn… Nói rằng xưa kia tôi đã thử thách thì đúng hơn…”

THÊ HÚC (32)

Tác phẩm của Thê Húc viết chung với Thiên Giang Dân Chủ và Dân Chủ, Tìm Hiểu Biện Chứng Pháp (dịch Politzer), Nghệ Thuật và Nhân Sinh (viết chung) và cuốn duy nhất của ông là cuốn truyện dịch quốc tế Tia Nắng, Tủ sách (Chân Trời Mới, Nam Việt ấn hành 1949).

Sự kiện thâm nhập văn nghệ giữa quốc gia này với quốc gia kia (Interpénétration des littératures) là một sự kiện cần thiết. Nước Pháp có thể gọi là nước đã thể hiện phong phú vào bậc nhất những tác phẩm chọn lọc của ngoại quốc, đủ loại văn học và kỹ thuật được in ra. Ở nước ta trình độ hưởng thụ, tiếp nhận, dịch thuật còn trong thời kỳ phôi phai nên chưa phổ biến được tác phẩm dịch nhiều (nói chung).

Tia Nắng thu góp văn phẩm quốc tế hoặc hồi ký những nhà văn nổi tiếng; Carlos Monternegro (Cuba), Jtanislaw Palinski (Ba Lan), Lev Nikoulin (Nga)vv... Cuốn ấy gồm những truyện được Việt hóa qua các nhan đề: Thu về chim hạc sang ngang, Bạch phu nhân, Ông thầy bói, Đoàn xe lửa nổi loạn, Đức thánh hàng hải.

Trước khi nhận định về quan niệm dịch thuật, thường ra hay mắc phải tật cho rằng hễ nói đến nhà văn Nga, Ba Lan, là nghĩ ngay đến vấn đề mất lập trường chính trị. Thực ra không hẳn thế, rất nhiều nhà văn Nga, Ba Lan có tinh thần quốc gia xã hội chứ không hoàn toàn là Mác xít. Tỷ dụ Maxime Gorki, nhà văn đúng nghĩa, khi thành công cách mạng ở Nga, ông lại phản đối Lénine và chính vì thế Lénine cho ông xuất dương sang Capri (Ý Đại Lợi)… hoặc Lỗ Tấn, Ba Kim, Lâm Ngữ Đường(34) từng dùng duy vật biện chứng phục vụ Mác xít một thời gian rồi trước hoặc sau đã có một thời phục vụ văn nghệ theo tinh thần dân tộc. Như một Ả. Q. Chính Truyện, một Lạc Thú Ở Đời (Importance of living) là một tỷ dụ. Thê Húc dịch truyện còn là một thái độ sáng tác. Vì ông phải chọn lựa sáng tác thích thú nhất thì động tác ấy cũng phải mất công lao hòa đồng sáng tạo diễn dịch sang Việt ngữ. Những truyện trong tập Tia Nắng hầu hết là chọn lọc như Ve kẹo đường của Carlos Monternegro mang một triết lý nhân sinh đầy thú vị. Phê bình Thê Húc, Hoàng Hạ Huệ viết (35):

"... Cả ý nghĩa lâm ly của Ve kẹo đường chẳng những là bức tranh truyền thần của cả một xã hội trần truồng mà còn là một tài liệu đã đánh giá cả một giá trị nghệ thuật của cả hai nhà văn Carlos Monternegro và Thê Húc...”(trang 72).

Thê Húc việt hóa một cách rất thoải mái, người đọc cảm thông được với nhân vật chính một cách gần gũi, một cảm tưởng rất Việt Nam, nghĩa là từ cách chuyển nhân vật chính của xứ sở Cuba sang thái độ, hành động, hình tượng như nhân vật Việt Nam.

Thê Húc đã làm một việc rất có ích, bổ sung nền văn học nước nhà thêm phần phong phú, cũng như Thiên Giang dịch cuốn La fille du capitaine (Giữa chốn ba quân) của Pouckhine. Và Thê Húc (Phạm Văn Hạnh) còn là thi sĩ tiền chiến trong Xuân Thu Nhã Tập (tác giả tập Giọt Sương Hoa).

THIÊN GIANG (1911–197?)

Tên thật Trần Kim Bảng. Sinh năm 1911, ở Đà Nẵng, anh ruột nữ văn sĩ Hợp Phố. Tác phẩm đã xuất bản: Văn Chương và Xã Hội( viết chung), Nghệ Thuật và Nhân Sinh (viết chung), Tìm Hiểu Biện Chứng Pháp (viết chung), Dân Chủ Và Dân Chủ (viết chung), Lao Tù( NXB Việt Nam), Giữa chốn ba quân (Đông Phong), dịch Lịch Sử Thế giới (chung với Nguyễn Hiến Lê, NXB Nguyễn Hiến Lê)…

Thiên Giang viết ba loại: biên khảo, dịch thuật, sáng tác. Về biên khảo và dịch thuật, trong lập trường duy vật sử quan, chúng tôi phê bình ông Tam Ích và bao trùm chung cho Thê Húc, Thiên Giang. Tập truyện LAO TÙ hiện nay là sáng tác độc nhất của Thiên Giang cũng như nhóm Chân Trời Mới.

LAO TÙ gồm : Mẹ Con, Tình Người Chuột, Miếng Thịt Heo và Ông Bạn Già, Dưới Nắng Hè, Nguyện Vọng Cuối Cùng, Người Bạn Đường Của Tôi, Trong chỗ quạnh hiu.

Hai truyện đặc sắc nhất là Mẹ Con và Tình Người Chuột. Tập này hoàn toàn khai thác đề tài lao tù, gần như là hồi ký tác giả, cũng như đồng đội chiến đấu. Ngay ở đầu, ông viết :

“… Thế mà có những người thản nhiên đi vào nhà tù, đầu họ đã biết chỗ đó một ngày ngàn thu và đã vào đó rồi, lắm khi họ muốn làm một con muỗi để hưởng đôi chúc tự do.

Họ đi vào đó một lần

Họ đi vào đó hai lần

Và bao nhiêu lần nữa

Và có khi họ ở trọn đó một đời…”

Trong đời người, nhất là người bị tù vì yêu nước, khát tự do, độc lập, thật đáng kính! Ở nước ta thời khi thực dân thống trị, biết bao nhiêu thanh niên bị tù đày. Ở đây, Lao Tù, hồi ký của thanh niên ở trường hợp ấy. Có những bà mẹ một con, con một mẹ, bỏ gia đình theo tiếng gọi thiêng liêng của tổ quốc lâm nguy ra đi, không ham sống đời bình thường. Và tình mẹ con không bao giờ xa cách, dù hoàn cảnh khe khắt dến đâu chăng nữa? Thiên Giang giới thiệu với chúng ta một pha cảm động của mẹ con gặp nhau trong nhà tù. Phút thiêng liêng ấy chỉ được kéo dài mười lăm phút:

“... Đây là muối mè, đây là cá kho, đây là thịt nguội, đây là chè… Mẹ đem những vật này cho con. Và đây là những món quà cuối cùng của mẹ. Con mạnh giỏi không?

Vì ước mong con mình mạnh giỏi ở chỗ nước độc ma thiêng, bà quên con bà ở tình trạng nào?

Tên lính giục:

– Gần hết giờ.

Giờ khắc cay nghiệt quá, nó sấn tới để bứt tình mẫu tử của người ta.

– Còn lại hai phút nữa thôi.

Tên lính cho hay một cách lạnh lùng.

Bà mẹ già cởi chiếc áo nâu ngoài, cởi cả chiếc áo cụt và cởi luôn chiếc áo cánh, bà trao áo cánh cho con, bảo :

– Con giữ chiếc áo này, khi nào nhớ đến mẹ con bận để lấy hơi. Mẹ đến thăm lần này để chết…”(trang 31–32).

Tình thương cao độ của một trong muôn vàn người mẹ có những đứa con ra đi không bao giờ trở lại, được ông diễn tả lại rất linh động và chính là sự kiện của đoạn đường ai có qua cầu mới hay. Và đây là tâm trạng người con trai gặp mẹ:

"... Mặt trời đổ nắng chói lòa. Tiến ngồi trong trại đan, vừa chuốt nan vừa nhìn lên cây xoài. Một con chim vừa bắt được con sâu, nhẩy lần về tổ.

Mặt Tiến trầm ngâm, người ta đoán được chàng nghĩ tới bà mẹ già. Nhưng chàng mỉm cười tự hào: Sau khi ta bị bắt, nhà cửa tan tành, cha mẹ anh em phải bỏ quê hương đi tìm sinh kế ở một xứ xa, ta không sợ mẹ ta sẽ vượt nghìn trùng để đến đây.

– Im và làm việc.

Ông xếp tới, người lính canh trại cho hay.

Tức thì mọi người đều chăm chú vào việc mình làm, mặc kệ thời gian trôi, lôi cuốn nó theo tất cả việc đời...”

Tình Người Chuột, người đọc nhớ đến một truyện của John Steinbeck Of mice and men. Thật là một câu truyện hòa đồng giữa người và vật. Ở Steinbeck, đó chỉ là giải quyết nỗi lòng chán chường của nhà văn sống trong xã hội tư bản chán tình người, để rồi rút niềm ẩn ức viết áng văn bất hủ về Người và Chuột. Thì Thiên Giang chung đề tài ấy; nhưng hoàn cảnh sống đã trải qua một tài liệu thực kết bằng máu và xương, kinh nghiệm sống thực viết hồi ký nhớ chuột. Vào tù, tác giả sống cô độc trong hầm nhỏ (cellule) thì chỉ còn chuột đến thăm. Lá thư viết rất linh động, bất hủ của tác phẩm nhỏ bé nhưng giá trị. Từ mối căm thù đổi thành một tình thân giữa chuột và người, Thiên Giang hẳn là nhà văn giàu nhân loại tính xây bằng lớp vữa để sinh vật này cảm thông nổi với sinh vật kia.

Và tình yêu mến ấy, Thiên Giang tả lại hay như thế nào?:

“... Bạn có nhớ không? Chính lúc tôi cầu xin một chút yên tĩnh, để mà sống thì bạn đã đang tâm dầy xé thêm cái thân hình dở sống, dở chết của tôi. Bạn và bà con đã ngấu nghiến một cách ngon lành những miếng máu đọng trên lưng trên đầu, trên bụng, trên tay chân của tôi, và hôm nay tôi còn rùng mình khi nhớ đến bộ răng bé nhọn của bạn đã gậm những miếng thịt thười lười trên thân thể tôi…… Có ngờ đâu sau cái đêm ấy chúng ta lại có thể trở nên đôi bạn chí thân…”(trang 10).

Sống trong tù phải nuôi hy vọng gần gũi nhất đối với mình là phải mượn hình ảnh người đi trước đau khổ, để tự an ủi.

Sự kiện tâm lý xác đáng này được Thiên Giang nhớ đến Bakounine: (35)

“… Ngày xưa nhà cách mạng Bakounine bị giam chín năm, không thấy một người, không biết có ánh sáng, trọn ngày chỉ nghe những tiếng giầy của tên lính gác làm khuây. Thì ngày nay tôi có vợ chồng bạn, đôi sinh vật xinh xắn, mắt sáng đuôi dài, lông mượt, bộ tịch lanh lẹ…”

(...)… Và có một buổi, người tù được trả lại tự do trong một phút bất ngờ mà thâm tâm chỉ dàm nghĩ rằng đó là đi lĩnh cơm, cho nên không tiễn biệt được đôi bạn chung đời...”

Thiên Giang ghi lại hình tượng nhớ mong luyến tiếc của sự quen lệ đến bữa cơm mà vắng bạn đời, hẳn chuột buồn lắm. Mà cả đến tình người nhớ chuột cũng không kém. Đoạn văn ấy đẹp như bài thơ hay:

“… Chúng ta gặp nhau mùa xuân, nắng ấm trời trong… – Phút chia tay lại làm cho chúng ta, nhứt là tôi chín gan nẫu ruột, cái cảnh phân ly của ta còn đau đớn hơn cảnh phân ly của đôi vợ chồng son trẻ, chưa vui xum họp đã sầu chia phôi…”

Từ đó đến đây, mười lăm năm qua, mỗi độ đông tàn, xuân đến là mỗi lần tôi lại tan nát cõi lòng. Nhưng bạn ơi, việc đời là thế, biết ăn nói làm sao bây giờ?

Hôm nay, trong lúc người ta đua nhau may áo lông cừu gửi ra mặt trận cho những kẻ chịu đau khổ để tạo nên cảnh yêu vui, thì tôi lại nghĩ đến cái tình giữa bạn và tôi.

Hơn mười lăm năm qua, sự đời vẫn không có gì thay đổi, loài người chúng tôi vẫn tiếp tục giết tróc lẫn nhau…” (trang 47).

Lao Tù chỉ cần hai truyện ấy đủ tạo thành hội xuân loại văn tân tả chân ở giai đoạn văn nghệ bổ sung kháng chiến rồi.

Về dịch thuật, Giữa Chốn Ba Quân của Pouckhine, tác giả mạt sát, lên án bọn quan lại của thời phong kiến Nga Hoàng rất điển hình.

Nếu Pouckhine đã thành công trong chính tác và sự diễn đạt qua Việt ngữ của Thiên Giang đã tỏ rất thận trọng khi dịch thuật, bình văn. Bình luận về Pouckhine trong Giữa Chốn Ba Quân (La fille du Capitaine), Thiên Giang nhận xét cho là cải cách, vì sự thỏa hiệp của nhà văn đối với Nga Hoàng, nên không dám nghĩ đến cách mạng toàn diện.

Về sáng tác, Thiên Giang là nhà văn chủ lực trong nhóm Chân Trời Mới với lối văn định hướng, diễn đạt thể văn tân tả chân; tuy ông chưa thành công lắm trong địa hạt tiểu thuyết – nhưng trong giai đoạn ấy ông là một nhà văn đáng kể.

Truyện ngắn Thiên Giang mang hình tượng thời thế, nhân vật có tinh thần tranh đấu, song về nghệ thuật viết thì nhiều truyện chưa hấp dẫn; nghệ thuật chưa cao. Văn khô khan ở các truyện ngắn trong Lao Tù (trừ hai truyện kể trên) không khác gì vở kịch thiếu biến động kịch khiến nên buồn nản.

Thiên Giang đi vào loại tiểu thuyết tả thực ấy và nếu trau dồi nghệ thuật lên cao hơn, tất ông trở thành nhà văn xã hội chính trị nổi tiếng của bình diện văn học kháng chiến Nam Bộ thập niên 1950.

KẾT LUẬN VỀ NHÓM TAM ÍCH

Sau nhóm Lý Văn Sâm, Vũ Anh Khanh, Thẩm Thệ Hà và các nhà văn độc lập, nhóm Tam Ích kháng chiến bổ sung góp một Thiên Giang, một Thê Húc, những nhà văn có nhiều khả năng văn nghệ và tài năng.

Ngoài Tam Ích ra, hẳn Tam Ích không là một Trương Tửu hoặc một Nguyễn Đức Quỳnh còn sáng tác mà Tam Ích chỉ là nhà chính trị chuyên lý luận biện chứng pháp tiếp nhận Chủ nghĩa Mác cầu may. Nhưng phải nhận rằng Chân Trời Mới góp công vào văn học kháng chiến bổ sung đáng kể.

Nếu một Voronsky-Trương-Tửu của Hàn Thuyên coi như một thí nghiệm văn hóa, một Tam Ích đã bị coi như là nhóm trí thức kháng chiến xa lông (résistance au laboratoire). Hẳn rằng sự chuyển hướng nhóm này đã bắt đầu bằng Thiên Giang quay sang giáo dục thuần túy. Phê bình nhóm Tam Ích qua duy vật biện chứng, chúng tôi chỉ căn cứ ở giai đoạn đó, không liên lạc gì về tư tưởng biểu hiện diễn tiến hôm nay. Và chúng tôi đã nói sự diễn tiến nhóm ấy ở phần khái quát và mỗi tiết nói về mỗi cây bút.

NHÀ VĂN ĐỘC LẬP ĐIỂN HÌNH

KHÁI QUÁT VỀ NHÀ VĂN, THƠ ĐỘC LẬP ĐIỂN HÌNH

Các nhà văn độc lập, là nhà văn không đứng trong nhóm nào cùng thảo luận, sáng tác và có sinh hoạt văn nghệ chung.

Ngoài các nhóm Lý Văn Sâm và Chân Trời Mới còn có các nhà văn độc lập như: Hợp Phố (nữ), Phi Vân, Bình Nguyên Lộc, Quốc Ấn, Vũ Xuân Tự, Liên Chớp, Việt Tha, Bùi Nam Tử, Võ Hoàng Khanh, Phạm Thu Cảnh… Về biên khảo, bình diện văn nghệ miền Nam, nói riêng, thật vô cùng nghèo nàn. Quay đi quay lại cũng vẫn chỉ có một Thiếu Sơn, một Nguyễn Bảo Hóa, một Tam Ích, một Triều Sơn...(36)

Riêng Thiếu Sơn tiền chiến, chúng tôi đã viết ở Nhà Văn Tiền Chiến, 1930-1945. Thiếu Sơn hậu chiến không có gì đáng nói, vì xét rằng ông đã phát triển khả năng tận cùng ở giai đoạn trước rồi.

Các nhà văn độc lập điển hình như Hoàng Tấn thiên về đấu tranh xã hội, Bình Nguyên Lộc lãng mạn cách mạng…

Về thơ, đề cập đến hai nhà thơ điển hình là Hoàng Tố Nguyên và Vũ Anh Khanh .

HOÀNG TẤN

Tiểu sử.–

Hoàng Tấn tên thật Hoàng Đức Tấn, sinh 1920 ở Hà Nội. Tác giả tập bút ký CỨU LẤY QUÊ HƯƠNG (Nam Việt, 1949) và tác giả nhiều bài thơ như Giang san khói lửa v.v... đăng trong tuyển tập thi ca THƠ MÙA GIẢI PHÓNG (1949).

Phân tích tác phẩm chính. –

Hoàng Tấn, bạn văn đồng thời với Lý Văn Sâm, Vũ Anh Khanh, Trúc Khanh… Nhưng sở dĩ chúng tôi liệt ông vào nhà văn độc lập, vì lẽ ông không sinh hoạt với nhóm trên, mặc dầu đối với nhà văn trong nhóm ông là bạn thân. Có những đêm Lý Văn Sâm đã viết văn ở thảo ốc Hoàng Tấn (Thèm Một Ngọn Đèn).

Nói chung, tác phẩm là sáng tác riêng, cũng không trao lại cho nhóm đọc; có nghĩa là không có sinh hoạt văn nghệ chung.

Cứu Lấy Quê Hương tả tâm trạng một thanh niên yêu nước phải bỏ bưng về thành chữa bệnh. Ông diễn tả tâm lý nhân vật vững vàng, có nhiều đoạn đấu tranh tư tưởng an phận, hưởng thụ, quên đấu tranh rất sôi nổi trong nội tâm dằn vặt. Thi trong truyện xưng hô bằng tôi. Vợ chồng anh Điển là nhân vật phụ.

Thi nằm ở nhà vợ chồng Điển điều trị. Điển cũng là thi sĩ. Vài trò thi sĩ trong thời đại hiện hữu như một kiếp sống khổ ải nhất. Hoàng Tấn phác họa:

“… Ôi! Nếu thi sĩ ở nước ta có thể gọi được là một nghề? Điển còn có một nghề mọn rất phổ thông bất cứ ở thời nào. Nếu gặp lúc công việc trôi chảy, thì có thể nuôi đủ một gia đình sung túc gồm có: cha, mẹ, bốn người em bé, vợ và một đứa con gái nhỏ… (trang 7).

Điển hình cho cuộc sống một thi sĩ vào giai đoạn 1949, Hoàng Tấn còn lạc quan nhiều, chính ra thực trạng và cuộc đời còn đốn mạt túng bấn hơn nhiều; mà Lý Văn Sâm đã viết trong “Đời Tàn Trong Ngõ Hẹp”(đăng trên báo Tiểu thuyết thứ bẩy 1949). Khi Thi trở về thành, nhìn lại nơi ở cũ, ông nói lên một ý tưởng chua chát của một người phải nhìn lại quãng đời ngày xưa; hiện đang sống lại qua ngoại cảnh liên tưởng. Ông viết rất thành khẩn về một tâm trạng đau đớn.

“… Khi về tới đầu đường Bạch Đằng – chỗ ở cũ của tôi – tôi có một cảm tưởng kỳ dị rợn lòng. Tất cả bày ra trước mắt tôi một cảnh tang thương. Nhiều giẫy nhà đã rủ nhau về cát bụi. Ngổn ngang gạch và ngói, từng nếp tường xiêu, ngôi nhà của tôi còn sừng sững thi gan cùng khói lửa, in trên nền trời sám ngắt… “(trang 15)

Và khi Thi vào đến ngưỡng cửa nhà – không luyến tiếc đồ đạc mất; nhưng chỉ buồn vì mất bản thảo và di cảo của các bạn văn. Ông diễn tả tha thiết, khiến người đọc liên tưởng đến một bảo tàng viện VICTOR HUGO ở Pháp, chứa sách và bản thảo của văn hào. Người đọc lại nhớ đến công trình thu góp văn hóa của tất cả dân Pháp:

“… Đồ đạc thì chả kể làm chi sau hồi loạn lạc, chỉ ngẩn ngơ tiếc nhưng tập bản thảo, những chồng sách quý, nhất là di cảo của những bạn làng văn quen biết sớm mệnh chung…” (trang 16).

Cuối cùng, đến bản thảo của ông, mà một người con gái yêu thơ đến tột độ, thêu thơ đến rỏ máu cả năm đầu ngón tay. Kỷ niệm ấy được diễn tả lại thật cảm động và ở đây chỉ tán tụng thái độ yêu văn thơ người ấy:

“… Mất thực rồi ư? Mất thực rồi tập SUÔI GIÒNG SÔNG NHUỆ. Đó là một tập thơ lịch sử dầy năm mươi trang, thêu bằng chỉ vàng, đều đề bằng tơ đỏ trên giấy lụa toàn tơ Hòa Mạc, thêu năm ngày năm đêm bởi bàn tay của Hiền, người thân mến. Hiền đã sả hình hài ra mà thêu, hối hả nức nở mà thêu, thêu quên ngủ, thêu bỏ ăn. Thêu đến rỏ máu cả năm đầu ngón tay. Mỗi chữ tức là một giọt nước mắt, mỗi giòng là một giòng máu. Mỗi trang thấp thoáng ít nhiều hình hài của kẻ thêu thơ…” (trang 17).

Rồi Thi sang ở nhà vợ chồng Thịnh. Sự săn sóc của vợ Thịnh đối với Thi trong khi đang ốm; khiến Thịnh bực bội:

“… Tôi thở ra à họ lại ghen tuông với nhau gì đây? Tôi ngồi dậy, lập cập quơ chân kiếm chiếc guốc văng tận gầm giường. Tiếng chị Thịnh bỗng vọng ra dữ dội.

Anh Thi, xin mời anh vào trong nhà này, xin mời anh…

Đấy anh vào đây. Nói lạy giời chứng cho lòng tôi. Tôi thấy anh mệt không ai săn sóc, tôi nấu giùm anh nồi cháo có thế thôi mà…” (trang 33).

Đó là sự ghen tuông đưa đến mục đích:

“… Sở dĩ tôi phải nấn ná mãi nguyên do, nói ra mà xấu hổ, chỉ vì một người đàn bà. Thật thế, muôn vạn trùng dương mình có thể vượt được. Đèo núi gập ghềnh mình có thể qua được, vậy mà tôi lại hèn nhát để đến nỗi đền giọt nước mắt người đàn bà trói chặt chỉ tay. Người đàn bà đó anh thừa hiểu là vợ tôi. Bao nhiêu phen tôi định rũ áo ra đi là bấy nhiêu phen bị nó dày vò đay nghiến…” (trang 39)

Và không biết tìm cớ gì hơn vu oan vợ mình thông dâm với bạn, để đủ can đảm lên đường cứu nước; thì quả là một thái độ rất hỏng của tác giả đã chép sự thật ở ngoài đời, thiếu chủ quan định kiến, Hoàng Tấn đặt sai đối tượng và như thế sẽ đưa đến mục đích sai. Một người lính chiến đấu có thực tâm yêu nước không thể dày vò bằng một thái độ đê mạt như vậy được!

Dàn bài cốt truyện, tác giả có mục đích tuyên truyền cho người đọc một ý niệm yêu nước. Bố cục tổng quát vững, nhưng từng đoạn hỏng. Ở Hoàng Tấn còn có một thái độ hỏng nữa, đó là bội thực sự hiểu biết. Sự hiểu biết thu góp được ở ngoài đời cứ vội vã tuôn ra và không đúng chỗ:

“… Gia đình của Điển đối với tôi nồng hậu quả, nhưng tôi có thể đóng vai quý khách mang tiếng là một kẻ Tề nhân mãi sao?

(...) Tôi liên tưởng đến thuở An Lộc Sơn mang quân yểm bách Tràng An, khiến vua Minh hoàng phải chạy vào Thục. Quân An lộc Sơn trùng điệp thắt vòng vây làm cho Đỗ Phủ bị nghẽn trong thủ đô thoát ra không kịp… Tứ phương đùn lên những áng mây đỏ, chuyển hẳn lại khung cảnh của trời cao chót vót như hình những giải núi Yên…”

Điển cố ấy nên tránh dùng trong sáng tác. Nếu không căn cứ vào thực tế hôm nay so sánh, thì người đọc làm thế nào mà hiểu được ông muốn nói gì? Thái độ bội thực sự hiểu biết ở đây không còn là cách dùng để so sánh nữa.

Kết luận.

Văn Hoàng Tấn tương đối hấp dẫn. Nội dung Cứu Lấy Quê Hương tiến bộ, có chính nghĩa. Đoạn kết vẫn là khích lệ người yêu nước lên đường chống trả xâm lăng đe dọa – Tây thuộc lần thứ hai. Sẽ tạo được kỹ thuật cao hơn tránh được điển cố dùng gò ép và không đúng chỗ vào tiểu thuyết khi thực hiện sự không cần thiết.

BÌNH NGUYÊN LỘC (1914 – 1985)

Tên thật Tô văn Tuấn. Sinh năm 1914 ở Tân Uyên Biên Hòa. Cùng quê hương với nhà văn Lý văn Sâm. Tác phẩm đã xuất bản Nhốt Gió (truyện ngắn, Thời Thế 1950 xuất bản).

Ông viết cho nhiều báo văn nghệ ở Sài gòn và là tác giả rất nhiều truyện ngắn, như: Bà sao giữa giời… chẳng hạn.

Nhốt Gió gồm mười ba truyện: Nhốt gió, Chó điên, Lò chén chòm sao, Bàn tay năm ngón, Qua lối cũ, Gái bách xê, Đất không chết, Hai buổi giúm cù, Trụ thứ mười, Vướng bận, Thèm người, Còn yêu, Không trốn nữa. Truyện hay nhất là Lò chén chòm sao và Thèm người … Còn truyện như Cái bách xê trào phúng hoạt kê ít chất nghệ thuật, nhạt nhẽo.

Đọc truyện Bình Nguyên Lộc luôn nhận ra rằng ông thích đem triết lý nhân sinh đời sống, từng cử chỉ nho nhỏ đưa vào hình tượng văn nghệ. Cái lý thú đọc nhất đọc văn ông là nhẹ nhàng, bình dị, truyện phiêu lưu rất bình tĩnh giải quyết vấn đề gai góc (Thèm người). Cái tế nhị và buồn thấm thía sau khi đọc xong Lò chén chòm sao. Nếu Bùi Hiển tiền chiến viết rặt cái gì thuộc về quê mình thì hôm nay Bình Nguyên Lộc cũng vậy. Ông chỉ viết cái gì gần gũi ở quê hương hoặc truyện chứng kiến rõ rệt.

Lò chén chòm sao tả chú Hoa kiều Minh hương, có một phút thấy thương mẹ và nghe lời mẹ để nặn chén, vẽ hoa cho chén bát đẹp hơn lên. Lần ấy trong đời, hắn thấy yêu quê hương là nơi mà hắn sinh ra. Thật tuyệt diệu khi ông diễn tả tâm trạng được người Minh Hương yêu quê mẹ như thế nào?

So tác phẩm đầu tay đến nay, chúng ta thấy ông chuyển dịch tâm lý nhân vật bề mặt đến bề sâu nhân vật và nội dung hướng về giai cấp nghèo. Chẳng hạn như xóm Đề Pô đăng dở dang trên tuần báo Nguồn Sống Mới (1954), diễn tả cuộc sống bên người dân đô thị sống chui rúc trong các kho hàng hoặc lề xã hội rất cảm động.

Bình Nguyên Lộc có một hơi văn độc đáo về truyện ngắn. Ông không là nhà văn tranh đấu như Lý Văn Sâm hoặc Vũ Anh Khanh, cũng không phải là nhà văn xã hội đứng trong trường lãng mạn cách mạng trong giai đoạn miền Nam kháng chiến bổ sung.

Nhưng Bình Nguyên Lộc là nhà văn thích đem những thái độ sóng nho nhỏ hàng ngày để cải tiến lại cho đời đẹp hơn lên.

Với lối văn dung dị, tế nhị, nhất là kỹ thuật viết bình thản, dù nhân vật phản diện, Bình Nguyên Lộc cũng không bao giờ nỡ lên án tệ hại mà chỉ châm biếm nhè nhẹ mà thôi.

HOÀNG TỐ NGUYÊN (1929–1975)

Tên thật là Lê Hoàng Mưu, quê quán ở Gò Công (Nam Bộ). Về bình diện thi ca miền Nam 1945–1950 chỉ có hai nhà thơ điển hình nhất là Vũ Anh Khanh và Hoàng Tố Nguyên. Họ bao trùm cho các nhà thơ khác như: Ái Lan, Tố Phong, Trúc Khanh, Khổng Dương vv…

Ái Lan, một nữ thi sĩ có nhiều triển vọng loại thơ tranh đấu như Thu bất hủ; cũng như Trúc Khanh có trong loại thơ tâm tình lành mạnh, một thứ Nguyễn Bính non tay trong kháng chiến miền Nam.

Hoàng Tố Nguyên trội hơn hết, sau Vũ Anh Khanh. Tác giả nhiều bài thơ đăng rải rác trên báo, mặc dầu chưa in một tác phẩm nào… Những bài như: Vọng hướng sao rơi, Xuân về say ý nhạc… đăng trong tuyển tập thi ca Thơ Mùa Giải Phóng (5.1949).

Thơ Hoàng Tố Nguyên đi vào thực tiễn cách mạng, kỹ thuật cao, truyền cảm người đọc như Tha La của Vũ Anh Khanh. Như Vũ Anh Khanh, Hoàng Tố Nguyên nổi tiếng vì thơ có hình tượng sống mới, tiết tấu âm thanh mới, không dùng sáo ngữ, hoặc điển cố, như bài thơ Sa Cơ của Thẩm Thệ Hà hoặc Hoàng Tấn với Giang san khói lửa mù bay…

Xuân về say ý nhạc là bài thơ của một đồng đội chiến đấu chống xâm lăng Tây thuộc lần thứ hai; mà tác giả là Hoàng Tố Nguyên, nhà thơ xuất sắc.

Về bình diện văn nghệ Nam bộ 1945 –1950, hẳn không thể quên văn Lý Văn Sâm, thơ Vũ Anh Khanh, thơ Hoàng Tố Nguyên... là những người góp vào nền văn học cực thịnh của Nam Bộ.

XUÂN VỀ SAY Ý NHẠC

Anh đi miền Sông Hậu

Tôi về khám thị thành

Đêm đêm, nhìn Bắc đẩu

Nôn nao lòng nhớ anh.

Trời nơi anh sáng chứ?

Hoa đời nở ý xanh?

Máu sông sầu cuồn cuộn,

Có vương tình trăng thanh?

Gió muôn trùng… gió lộng.

Vẫn vang khúc viễn hành?

Bạn bè còn đủ cả

Hay cuối bãi đầu ghềnh?

Tương tàn bao thảm cảnh

Có hiện vào mắt anh?

Xuân về say ý nhạc

Có cạn chén tâm tình?

Ngựa Hồ thương Gió Bắc

Có vẹn lời sắt đanh?

Hay men Tần dễ bén

Mà say khúc hậu đình?

Mà quên thề cổ biệt,

Mà nguôi hận bất bình?

Nơi đây sầu phong tỏa

Hương đời cạn ý xanh

Mây giăng mờ tám hướng

Nắng loãng bụi kinh thành

Có lắm phường cẩu nhãn

Còn mơ chuyện Đế Đình.

Gái trai cười phấn lụa

Cao hát khúc Ân tình

(Còn mong gì tuyết trắng

Mà dâng hồn thơ xanh)

Sầu đông cay độc ẩm

Hồn đau nghẹn bất bình

Đêm đêm nằm đếm tóc

Nghĩ thẹn kiếp phù sinh.

Xuân về say ý nhạc

Đôi câu gọi chút tình

Trăng liềm chênh chếch đổ

Về phương nào đó anh?

(1949)

Trích trong “ Mùa Giải Phóng”

HOÀNG TỐ NGUYÊN.

SƠ LƯỢC CÁC NHÀ VĂN ĐỘC LẬP

Tiết 1: – QUỐC ẤN

Tiết 2: – SƠN KHANH

Tiết 3: – VŨ XUÂN TỰ

Tiết 4: – HỢP PHỐ

Tiết 5: – PHI VÂN

Tiết 6: – NGUYỄN BẢO HOÁ.

1. QUỐC ẤN.

– Tên thật là Nguyễn Ngọc Nhơn. Viết rất nhiều truyện ngắn đăng rải rác trên các tuần báo Sài Gòn vào những năm 1949-1950.

Tác phẩm đã xuất bản: SOS (truyện ngắn) (Tiếng Chuông 1949) VĨ TUYẾN XI (truyện ngắn) (Nam Việt 1949), ĐÁP LỜI SÔNG NÚI (1949 truyện ngắn) v.v... Truyện của Quốc Ấn mang triết lý nhân sinh thi vị và bổ ích như truyện MƯA (Vĩ tuyến XI). Trong đó ông đưa ra hai nhân vật: Phan và Xuyến. Phan là học trò nghèo. Xuyến con nhà giàu. Phan ôm mộng học giỏi sau này thi đỗ làm công chức cao cấp, có thể ngồi đầu phòng một bộ; Phan yêu Xuyến vì chỉ muốn sau này nhờ thanh thế nhà nàng, Phan có thể bước lên đường danh vọng dễ dàng.