ĐỒ GỐM CỔ,

MỘT NỀN VĂN HÓA THUẦN VIỆT

CHƯƠNG III

Đồ Gốm Đời Lý-Trần, Thời Thăng Hoa
Thế kỷ 11 - 14

    S au khi Ngô Quyền dựng lại nền độc lập, nhà Đinh, nhà Tiền Lê bắt đầu mở mang đất nước, nhưng phải đến đời nhà Lý, văn hóa Việt Nam mới phát triển rực rỡ. Đời Lý, đời Trần là giai đoạn thăng hoa của đồ gốm Việt Nam. Khi Lý Thái Tổ dời kinh đô từ Hoa Lư (Ninh Bình) vào Thăng Long, xây dựng thành trì, cung điện, tôn sùng Phật giáo thì một nhu cầu to lớn về đồ gốm diễn ra. Theo gót dời đô, những nhà làm đồ gốm ở khắp nơi hoặc dọn về gần kinh thành, hoặc tăng mức sản xuất. Dưới thời đó với tinh thần dân tộc mạnh mẽ, với tinh thần Phật Giáo ảnh hưởng tràn ngập xã hội.
    Nhu cầu xây dựng cung thành, nhu cầu của giới trưởng giả, của các đình chùa được xây dựng tăng lên bội phần. Từ đó tài năng, kỹ thuật, nghệ thuật của những lò gốm phát triển, đưa đến một cuộc bừng nở rực rỡ của đồ gốm Việt Nam, trong quyết tâm bảo vệ văn hóa dân tộc, họ đã phát triển đồ gốm thành một nghệ thuật tạo hình Việt Nam, riêng biệt, rực rỡ, phong phú cũng như nền văn hóa Hoà Bình, Phùng Nguyên, Bắc Sơn, Đông Sơn trước đó.
    Người thợ đồ gốm Việt Nam đã tạo nên rất những dáng kiểu, sắc men và hoa văn rất Việt Nam, thể hiện tinh thần sáng tạo phóng túng và phong phú, không thể thấy trong văn hóa Trung Hoa vốn nhiều khuôn khổ gò bó. Vì thế cho dù họ có học được một vài kỹ thuật nghề nghiệp, nhưng phần nghệ thuật đã gần như không có mấy chút ảnh hưởng của nghệ thuật đồ gốm Trung Hoa.
    Trong khung cảnh hứng khởi của nền tự chủ vừa tìm lại được, cùng các nhu cầu xây dựng thành quách, cung điện, đình chùa, ảnh hưởng mạnh của Phật Giáo, Lão Giáo và truyền thống văn minh Việt đã hội nhập trong các tô, chén đĩa, bình Việt Nam. Sự khởi đầu đơn giản, với các món đồ còn ảnh hưởng đồ gốm nhà Tống, bỗng vươn mạnh lên qua bàn tay sáng tạo của người thợ Việt Nam thành một nền văn minh rực rỡ, mà ngày hôm nay, khi nâng niu những món đồ tuyệt đẹp ấy trên tay, chúng ta còn cảm thấy bừng bừng sức sống mãnh liệt của dân Việt, như nhìn thấy cái phóng túng của bàn tay nghệ sĩ trên bàn xoay, hay trên nét vẽ nhanh, thoát như gió thổi, như nước trôi dưới nước men mỏng. Theo Phan Huy Lê, trong bài ‘Thành cổ Thăng Long – Hà Nội, một di sản văn hóa vô giá’ đăng trên báo Nhân Dân số ngày 19-1-2004 thì: Năm 2003, khi hoàng thành Thăng Long đời nhà Lý được khám phá ở khu Ba Đình, Hà Nội, trong nhiều món đồ được khai quật, có khuôn đúc đồ gốm sứ và phế phẩm kết dính thành từng chồng, chứng tỏ có những lò sản xuất gốm sứ cao cấp tại kinh thành Thăng Long. Có những món đồ gốm ghi rõ niên hiệu chế tạo; Như “Đại Việt quốc quân thành chuyên” (Thời Đinh, Tiền Lê), hay “Lý gia đệ tam đế Long Thụy Thái Bình tứ niên” (1057). Ông viết thêm: ‘…Các di vật này cho thấy trình độ kỹ thuật và nghệ thuật cao của nước Đại Việt…’
    Người nghệ sĩ Trung Hoa vẽ đồ gốm một cách cẩn trọng, tỉ mỉ, họ vẽ như người quan sát thiên nhiên một cách khách quan, tuân theo những quy luật nhất định, đường thẳng như kẻ thước, đường cong như cánh cung, bên phải bên trái đối xứng, bên trên bên dưới đều đặn. Đề tài rất tôn nghiêm Long Ly Quy Phụng, họ vẽ như cử hành một nghi lễ.
    Trong khi đó người nghệ sĩ Việt Nam vẽ tự nhiên, vẽ thoải mái, vẽ như chơi, như thả diều, như đánh đáo, vẽ tự nhiên như ăn như ngủ; Đề tài là hoa, là lá, là chim, là thú, là côn trùng, là thảo mộc của đồng ruộng, thôn quê kề cận bên mình, như chim sẻ, như tôm, như cua, chuồn chuồn, cóc nhái. Tại sao rồng cứ phải bay với mây không thôi, rồng với hoa càng đẹp, càng thân thiết chứ sao, vậy thì ta cứ bỏ mặc cái luật lệ của anh Tàu, ta vẽ rồng và hoa lá chung nhau cho nó thích. Anh Tàu ảnh không có voi thì kệ ảnh, xứ mình nhiều voi thì mình làm bình vòi voi chơi, mình thích bình con rồng, thì mình làm bình con rồng theo kiểu mình, mình thương con gà cục tác lá chanh, thì mình làm cái ấm con gà cho vui. Ngồi nặn tô thấy mấy con cóc nhẩy quanh nhà, thì ta làm cái ấm hình con cóc, rồi tô cho nó một nước men xanh chơi, chao ơi là thú vị. Họ vẽ đời sống nông thôn của họ lên các món đồ gốm đó. Họ và đề tài của họ là một; Con chim sẻ, con cá bống, con chích chòe sống trong người họ rồi tràn ra nét bút tự nhiên, sống động, không cố gắng.
    Ôi! Khi cầm trên tay làm sao mà ta không cảm thấy được cái khoái trá của người nghệ sĩ đầu đời Lý khi họ làm cái bình rượu nhỏ với dạng con tôm càng cưỡi trên lưng con cá chép. Con cháu Khổng Tử nghiêm túc với Kinh Lễ, Kinh Thư, nghe cái chuyện đó cũng hết vía rồi, chứ làm sao mà dám nghĩ đến việc làm cái bình có cái hồn phóng khoáng đó được. Nét bút người nghệ sỹ Việt múa nhẹ, mũi tre cắt vào đất sắc mà nhanh, men chỗ dầy chỗ mỏng thì càng tự nhiên chứ đâu có sao, cái hình bên này nhỏ hơn cái phía bên kia một chút thì lại càng ngộ càng xinh chứ hề chi. (Trong trống đồng tên là ‘Sông Đà’ , khi chạm xong con chim hạc thứ mười sáu, người nghệ sĩ thời Đông Sơn mới thấy mình chỉ chia vòng tròn làm mười bẩy phần, làm sao chạm mười tám chim hạc bây giờ, thôi thì ta giải quyết bằng cách chạm chim hạc số mười bẩy và mười tám sát nhau, mà đứng chứ không bay, cho đủ chỗ. Xin xem hình trống Sông Đà trong ‘Những trống đồng Đông Sơn đã phát hiện ở Việt Nam’ của Nguyễn Văn Huyên và Hoàng Vinh, do Viện Bảo Tàng Lịch Sử Việt Nam ở Hà Nội xuất bản năm 1975 - Ông thợ Trung Hoa mà gặp lỗi này thì phải bỏ hết để làm lại từ đầu chứ đâu có dám tự tiện như vậy).
    Nói như thế không phải là chê đồ gốm Tàu không đẹp, đồ Tàu cực đẹp là đằng khác. Nhưng hai cái cách làm đẹp và hưởng đẹp rất khác nhau. Đồ gốm Tàu đẹp như một cô gái trang điểm lộng lẫy của dạ hội, đồ gốm Việt đẹp như cô gái hàng xóm thơ ngây, tươi mát. Cái đẹp của đồ Tàu là cái đẹp của thơ Lý Bạch: ‘Vân tưởng y thường hoa tưởng dung - Xuân phong phất hạm lộ hoa nùng’, trong khi cái đẹp của đồ Việt là thơ Nguyễn Khuyến: ‘Sóng biếc theo làn hơi gợn tí - lá vàng trước gió sẽ đưa vèo’. Một bên đẽo gọt tinh xảo, một bên mộc mạc đơn sơ, một bên là cái đẹp của trí tuệ, một bên là cái đẹp của tâm hồn.
    Gọi là đồ đời Lý, nhưng ta gồm cả nơi đây đồ gốm đời Trần. Bởi vì đồ đời Trần tiếp tục cái truyền thống đặc sắc của đồ đời Lý (Cho đến đời Hậu Lê, sự phát triển đặc sắc của đồ gốm Chu Đậu, Bát Tràng mới thực sự trở nên cá biệt, tạo những chiều hướng khác).
    Hoa văn đồ gốm đời Lý thường là ám họa, hoa văn vẽ mầu chỉ thấy trên các món Lý Trắng mà cũng chỉ là một mầu men xám. Phải chăng đây cũng là ảnh hưởng Phật giáo trong tinh thần đơn sơ của truyền thống thôn làng? Nền Phật giáo nơi đây là Phật Giáo truyền theo đường phương Tây, phương Nam mà vào chứ chưa phải là nền Phật Giáo truyền từ Trung Hoa xuống như sau này, tương ứng với thời Phật còn thường được gọi là bụt (Budha), cách ký âm Việät Nam, chứ chưa theo cách ký âm Trung Hoa và giọng đọc Hán Việt mà thành chữ Phật.
    Đa số đồ đời Lý thường để dấu con kê, đôi khi thấy có vành men cạo. Đây là những kỹ thuật thường dùng cho đồ khỏi dính vào nhau trong lò nung.
    Ngoài cách phân loại theo dáng kiểu, người ta thường phân loại đồ gốm Việt ra theo nước men: Đồ men ngọc, đồ Lý trắng, Lý nâu, Lý lục:

    1. Đồ men ngọc (celadon): ảnh hưởng Phật Giáo chen kẽ với ảnh hưởng đồ men ngọc đời Tống. Hoa văn với những mô thức Phật Giáo như cánh sen, hoa cúc. Đôi khí có ảnh hưởng đồ gốm nhà Tống nhưng đã Việt hóa (ám họa hình ảnh 2, 3 hay 4 em bé trai chơi trong một vườn hoa, ám họa hình 2 lực sĩ đấu vật…). Ngoài nhưng bát, chén và đĩa men ngọc nhỏ, ta còn thấy có nhiều tước (hay bôi), bình trà, nậm rượu nhỏ. Có những nậm rượu men ngọc chạm nổi hình 2 con cá chép đang bơi. Có những nậm rượu hình quả bầu. Các nậm rượu này nhỏ (cao khoảng 12cm) chắc để dùng trên bàn thờ nhiều hơn là để dùng chứa rượu uống.
    Ngoài những đĩa trang trí bằng các ám họa hoa sen, hoa cúc, cũng có những đĩa nhỏ (5cm) chạm nổi hình cá chép đang bơi. Men ngọc mầu xanh rêu với nhiều sắc từ nhạt đến đậm, có khi rất đậm, gần như xanh đen. So với đồ men ngọc đời nhà Tống, đồ men ngọc đời Lý thường dầy hơn, nước men cũng khá dầy, cốt men bằng đất sét trắng pha cát, cầm trên tay thấy nặng, tiếng gõ đục tiếng vang ngắn và nhỏ (Đồ men ngọc đời Tống men mỏng, nhẹ, tiếng vang trong và ngân rất dài vì làm bằng đất pha đá nghiền). Nơi đây rồng Việt Nam bay cùng hoa lá, điều không thể thấy trong đồ gốm hay tranh vẽ Trung Hoa.
    So với các món Lý trắng, Lý nâu thì đồ men ngọc (cũng như đồ Lý lục) không còn nhiều, phải chăng vì không được làm nhiều?

    2. Đồ Lý trắng: Bát chén Lý trắng cùng các bình ấm rất đẹp, một vẻ đẹp thanh nhã mà cao sang, càng nhìn càng ưa. Bình và ấm vẫn theo truyền thống Việt Nam, quai cầm chỉ có tính cách trang trí, không thực dụng. Nước men rất mịn, mầu trắng tuyền, nhìn mát rượi, thảng hoặc có món men trắng trắng ngà hay men trắng thoáng ẩn sắc xanh dương. Có chén nhỏ mà lòng chén tráng men trắng, nhưng bên ngoài lại tráng men nâu. Bình men trắng thường cao khoảng 16 – 22cm, đôi khi có phác họa một vài cánh hoa mầu xám nhạt.
    Chúng tôi sưu tập được một bình Lý trắng (cao 15cm) có quai cầm là hình một con cá bống nhỏ mầu trắng, mắt đen, rất linh động, nắp bình vẽ hoa cúc, thân bình vẽ cành trúc, cành mai mầu xám nhạt. Những bình khác có quai cầm hình xoắn ốc hay hình một con rồng chui từ trong thân bình ra rồi lại chui vào tạo thành quai cầm để lại chui sang mé bên kia cất cao đầu trở nên vòi rót. Rồng đây không phải là con rồng Trung Hoa, mà là một con rắn mình trơn, có kỳ trên lưng, đầu giống như hình linh vật Naga hay Makara của Ấn Độ. Miệng bình thường khá nhỏ, chỉ có thể dùng làm nậm rượu hay bình nước, chứ không thể thành ấm trà.
    Có những tô Lý trắng ám họa hình ảnh của văn hóa Ả Rập, hình ảnh trăng lưỡi liềm và các vì sao cùng với 2 đoản đao bắt chéo…Có những bát, trong lòng toàn là biểu tượng Phật Giáo như chữ Vạn, như hình ảnh bát bửu, hay trong lòng chén, lòng đĩa là cả một bông hoa sen, bông hoa cúc đang nở, có lu nhỏ cao 25cm rộng 18cm mà nắp lu là cả một bông sen và miệng lu cũng chạm nổi những cánh sen đang nở...Có tô đường kính 12cm, đáy tô là một bông cúc nở, qu anh lòng tô là những nhành lá và hoa cúc. Bình ấm rất đẹp, nhiều cái hình quả dưa, quả bầu, hình con tôm càng cưỡi trên long con cá chép…

    3. Đồ Lý Nâu: ta gọi chung là Lý nâu, nhưng ở đây mầu nâu có rất nhiều sắc. Từ nâu nhạt đến nâu đâm gần như là đen. Ngay trên cùng một món, men nâu cũng pha nhiều sắc. Có những bát, chén men nâu có gờ miệng không nhẵn mà lại gẫy cạnh như hình hoa cúc, trong lòng bát là những ám họa hoa cúc khác, rõ ràng là chén bát dùng trên bàn thờ chứ không phải để dùng trong đời sống hàng ngày. Bát thường có đường kính miệng lớn bằng 3 lần đường kính trôn bát (Như miệng 18, trôn 6cm). Có những thứ bát men nâu da báo, nước men nâu khi uớt được nhỏ lên vài giọt nước đây đó, làm cho men chảy thành những đốm loang lổ như da con báo.
    Trong những số lượng sưu tập, bát chén có ám họa biểu tượng nhà Phật như hoa cúc, hoa sen… đồ men nâu có rất nhiều. Có phải đây lại là một ảnh hưởng Phật giáo khác? Bình ấm men nâu rất đặc sắc, có nhiều bình men nhoè (sau khi trắng xong men nâu, ngươì ta tưới lên bình một sắc men nâu đậm hơn, rồi để cho tự chảy loang lổ, hoắc sau khi tráng men xong họ tạt nước lên cho men chảy nhoè).
    Nước men trên bát chén men nâu mỏng, nước men trên bình men nâu dầy, bóng sáng mịn, độ dầy mỏng của nước men trên bình cũng không đều, tạo ra nhiều sắc đậm nhạt khác nhau. Có nậm rượu men nâu trang trí hình chân chim (do bút tre vạch lên nên men sau khi tráng). Nhiều bát men nâu có trang trí hình chạm nổi từ khuôn đúc rất đẹp. Cũng như đồ Lý trắng, bình ấm Lý nâu rất đẹp, hình dạng thay đổi từ tròn sang bầu hay hình con nghê…

    4. Đồ Lý lục: Mầu men lục nơi đây là mầu men xanh cánh trả, trong biếc. Nước men mỏng, ám họa nổi. Số lượng đồ Lý lục còn lại không nhiều. Tìm được một món Lý lục đẹp rất khó. Bình Lý lục rất đẹp nhưng hiếm thấy, hoa văn nhành rêu, vòi rót hình đầu makara. Bát đĩa, bình ấm Lý lục cũng có nhiều sắc, hoặc xanh biếc, hoặc xanh rêu, hoa văn trên bát đĩa cũng vẫn là biểu tượng hoa cúc, hoa sen của nhà Phật hay hình cá chép theo kiểu song ngư của văn hóa nhà Tống. Đĩa thường thấy với đường kính khoảng từ 14 đến 20cm, chén thường có đường kính từ 10 đến 14cm.

    Tóm lại, đồ gốm thời Lý Trần là một giai đoạn rất quan trọng trong nghệ thuật đồ gốm cổ truyền Việt Nam. Đây chính là giai đoạn thăng hoa của nghệ thuật này. Khởi đi từ những món đồ không tráng men dưới thời Hòa Bình, Bắc Sơn - Đông Sơn, Bắc Thuộc, sang đời Lý đồ gốm Việt Nam phát triển rực rỡ. Số lượng rất nhiều, đủ mọi thứ loại, đủ mọi sắc men, đủ mọi hoa văn với ảnh hưởng Phật giáo đậm đà tạo nên một thời cực thịnh của nền đồ gốm dân tộc để rồi lên đến tuyệt đỉnh với đồ gốm Chu Đậu vào thời Hậu Lê, thời nhà Mạc sau đó.