R ắn là loài bò sát,máu lạnh rất nguy hiểm nghe đến ai cũng sợ - trông thấy rởn tóc gáy chỉ muốn tránh xa - Thế nhưng dẫu sao rắn vẫn hiện diện cùng đội chung gầm trời với con người - nên chi có sợ hãi cũng không thể nào gạch nó ra khỏi “hộ khẩu” cõi ta bà!
Theo Âm lịch của người Việt cổ đại “Rắn” là con vật được xếp thứ 6 trong hệ thống 12 Địa Chi - (Tý, Sửu,Dần,Mẹo,Thìn, Tỵ ,Ngọ,Mùi,Thân,Dậu,Tuất,Hợi) - ghép với 10 Thiên Can - (Giáp,
Ất ,Bính,Đinh,Mậu,Kỷ,Canh,Tân,Nhâm,Quý) - âm Hán Việt gọi là Ất Tỵ.
■ Đôi nét về Rắn
Rắn còn có danh xưng mãng xà, xà, tỵ (tiếng Anh: snake) chia 2 loại
1-Rắn không độc :
. Rắn nước ,Rắn hổ trâu (rắn hổ hèo)
. Rắn ri voi (rất hiền lành, được nuôi để lấy thịt)
. Rắn ri cá (có tập tính ăn đêm, hiền lành sống phần lớn ở vùng sông nước, ao bèo. Không có nọc độc và không gây hại cho con người).
2- Rắn độc thường gặp :
. Rắn lục - (rất độc khi tấn công vào hệ thần kinh, làm con người gặp nguy kịch trong chớp nhoáng)
. Rắn hổ mang - (độc và nguy hiểm nhất trên thế giới. Chúng thường sống ở khu rừng nhiệt đới sâu và hoang dã).
. Rắn Cạp Nong - (nọc chứa độc tố thần kinh - Khi bị chúng tấn công, cơ thể con người xuất hiện cảm giác co rút và tê cứng hoặc liệt).
. Rắn cạp nia - (rất độc, chỉ cần dính một vết cắn nguy cơ tử vong rất lớn nếu không có biện pháp chữa trị kịp thời).
. Rắn lục sừng - (rắn độc và nguy hiểm nhất VIệt Nam còn được gọi là rắn quỷ).
. Rắn biển - rắn đẻn - (sinh sống dưới nước - độc tố cao có mặt ở nhiều vùng biển nước ta)
. Rắn Chàm quạp - tên gọi khác là rắn lục nưa - (thường xuất hiện ở vùng Đông Nam Bộ).
Tuy rắn là loài động vật nguy hiểm đối với con người nhưng nhiều loài rắn được sử dụng làm các vị thuốc chữa bệnh phong thấp, thần kinh, đau nhức, tê liệt, bán thân bất toại, các cơn co giật...
■ Rắn trong ngôn ngữ Việt
Cũng như một số loài vật khác,Rắn bước vào ngôn ngữ Việt (ca dao, thành ngữ, tục ngữ) - đã mở ra nhiều khái niệm sinh động sâu sắc - như :
. Cõng rắn cắn gà nhà: Kẻ phản phúc, phản bội, vì quyền lợi riêng mà cấu kết với ngoại bang để làm hại gia đình, Tổ quốc, đồng bào.
. Đầu rồng đuôi rắn: Chỉ công việc ban đầu có vẻ to đẹp hoành tráng sau thì suy yếu chẳng ra gì.
. Ếch lại đòi cắn cổ rắn: Chuyện ngược đời, kẻ yếu lại gây sự với kẻ mạnh.
. Học chẳng biết chữ cua chữ còng, nói thì cứ như rồng như rắn: Kẻ đã dốt nát lại hay ba hoa.
. Khẩu Phật tâm xà: Giả dối, tráo trở, miệng nói từ bi, nhân nghĩa nhưng trong lòng thì nham hiểm, độc địa.
. Rắn già rắn lột,người già người chột /Rắn già rắn lột ,người già người tuột vào săng (quan tài) : Rắn già thì lột xác để tiếp tục phát triển,người già ngày càng tàn lụi rồi chết.
. Rắn khôn giấu đầu : người khôn ngoan thì tránh không cho ai biết rằng mình là người chủ mưu sự vụ
. Rắn đến nhà chẳng đánh thì quái (không bình thường) : Thú dữ kẻ ác đến nhà thì phải diệt trừ để nó không gây hại cho mình.
. Vẽ rắn thêm chân: Vẽ vời, làm những việc rắc rối, gây thêm phiền toái, bất lợi - Bịa đặt, thêu dệt, dựng chuyện để vu vạ
. Rắn đầu rắn mặt - Rắn đầu cứng cổ : ngang ngạnh,ương bướng,khó dạy bảo
. Rắn đổ nọc cho lươn: Kẻ xấu nhập nhằng đổ vấy lỗi lầm, gán ghép trách nhiệm cho người lương thiện.
. Rắn rết bò vào, cóc nhái nhảy ra: Tình thế không thể chung sống với nhau được,kẻ mạnh hung dữ di chuyển đến đâu thì kẻ yếu đuối phải rời ngay đi nơi khác.
. Chém rắn đuổi hươu: Hành động hung ác mù quáng, tiêu diệt, làm hại cả kẻ xấu lẫn người tốt, không trừ ai.
. Con rắn không chân đo năm rừng bảy rú, con gà không vú nuôi chín mười con: Ca ngợi, khuyến khích sự nhẫn nại, chịu thương chịu khó.
. Len lét như rắn mồng năm: Trỏ bộ sợ sệt không dám nhìn,không đàng hoàng - (ngày 5 tháng 5 âm lịch là Tết Đoan ngọ, người ta có tục lệ diệt sâu bọ, rắn rết).
-Rắn trong tôn giáo được xem là loài vật linh thiêng, đại diện cho một thế lực siêu nhiên có thể giải quyết được toàn bộ những ước muốn, nguyện vọng cần thiết nhất của con người – Tín đồ theo đạo Hindu Ấn Độ, tôn thờ rắn như một biểu tượng của thần thánh, đi sâu vào tôn giáo của người Blamon. Họ có cả một lễ hội của rắn…
- Rắn trong ngành Y,Dược - Theo truyền thuyết Hy Lạp, ở xứ Thessalie có vị vua Asklepios Esculape,vừa là một minh quân mà còn là một thầy thuốc rất giỏi .Ông được coi là ông tổ của ngành y dươc - đã dành nhiều thời gian nghiên cứu y học,rất tận tâm trong việc chữa bệnh cho mọi người, đặc biệt là dân nghèo.Để tưởng nhớ vua Asklepios Esculape, hậu thế đã dựng bức tượng ông, tay cầm chiếc gậy làm bằng cây nguyệt quế và một con rắn quấn xung quanh - có tên là Elaphe longissima, một loài rắn lành có màu sắc đẹp, sống phổ biến ở châu Âu.
-Rắn trong bài thơ của cụ Lê Quí Đôn (1726 -1784) - Ông là “Nhà bác học lớn của Việt Nam thời phong kiến”.
Tương truyền, một viên quan thượng thư tới nhà cụ Lê Trọng Thứ - (thân sinh LQĐ – (đỗ Tiến sĩ năm Giáp Thìn - 1721, làm quan đến chức Hình bộ Thượng thư) - dọc đường gặp Lê Quý Đôn, cậu bé trót thất lễ. Khi tới nhà, Lê Trọng Thứ gọi con ra trách mắng và đánh đòn. Quan thượng thư thấy ông thông minh nên đã xin tha với điều kiện phải ứng khẩu một bài thơ tạ tội. LQĐ xin quan ra đầu đề. Quan nói: phụ thân cậu đã bảo cậu “rắn đầu rắn cổ”, cậu cứ lấy đó làm đề bài. LQĐ ngẫm nghĩ một chốc rồi đọc bài thơ .
Rắn đầu rắn cổ (Tự trách mình) “Chẳng phải liu điu vẫn giống nhà! Rắn đầu biếng học chẳng ai tha. Thẹn đèn, hổ lửa, đau lòng mẹ, Nay thét, mai gầm , rát cổ cha. Ráo mép chỉ quen tuồng nói dối, Lằn lưng cam chịu vết roi tra. Từ nay Trâu, Lỗ chăm siêng học, Kẻo hổ mang danh tiếng thế gia !”
Đề bài là do quan đặt ra, ý nói cậu bé cứng đầu, lười học. Vậy mà Lê Quý Đôn đã tài tình sử dụng từ “rắn” để ghép vào trong nội dung các câu thơ của mình; rắn liu điu,rắn đầu,hổ lửa,mai gầm,rắn ráo,thằn lằn,hổ trâu,hổ mang. Bài thơ có nội dung,ý tứ sâu sắc,dẫn cả điển tích về Khổng Tử,Mạnh Tử(nước Trâu,Lỗ là quê hương của hai ngài) .Quan hết sức thán phục.
Tóm lại chung quanh hình tượng “rắn”, rất nhiều khái niệm ngữ nghĩa được lập thành - diễn đạt tinh tế sinh động, chính xác nhiều trạng huống khách quan mà giá như không có nó, ngôn ngữ Việt mình nghèo đi thấy rõ !
Chào Ất Tỵ - 2025 - Xuân tràn khắp nước trong-ngoài - xin chúc an khang, thịnh vượng, hạnh phúc,nhiều điều tốt lành đến với muôn nhà .
(Saigon,09/01/2025)
