T rường Trung Học Công Lập Trần Quý Cáp Hội An, Quảng Nam được thành lập ngày 15 tháng 9 năm 1952. Lúc đầu chỉ có các lớp Ðệ Thất, Ðệ Lục, Ðệ Ngũ, tọa lạc tại Hội Quán Hải Nam, đường Cường Để Hội An (Thập niên 1930 là Rue de Minh Hương). Dọc theo con đường nầy có các chùa của người Hoa như: Chùa Quảng Triệu, Chùa Ngũ Bang, Chùa Phúc Kiến, Chùa Quan Thánh, Chùa Âm Bổn. Trong giai đoạn đầu trường do Ty Tiểu Học Quảng Nam, Trưởng Ty là thầy Tống Khuyến, quản lý.
Trường Trung Học TQC từ năm 1954 đến năm 1975 qua bốn vị Hiệu Trưởng.
Ngày 6 tháng 5 năm 1954, Bộ Quốc Gia Giáo Dục chính thức đặt tên các trường công lập tại miền Trung từ Đồng Hới đến Phan Thiết, thầy Tăng Dục, tốt nghiệp Cao Ðẳng Sư Phạm Ðông Dương, làm Hiệu Trưởng đầu tiên Trường Trung Học Công Lập Trần Quý Cáp Hội An. Giáo sư, có cô Huỳnh Tân (lấy tên chồng) dạy Pháp Văn (hoa khôi thời học sinh ở Hà Nội)...
Năm 1955, trường dời qua địa điểm mới, sau khi được xây cất qui mô. Trường tọa lạc trên đường Trần Hưng Đạo (Thập niên 1930 là Rue de Quang Nam), nối tiếp từ thị xã với đường Cửu Đại ra bãi biển. Nằm trong khuôn viên gồm 4 con đường Hoàng Diệu (có Ty Thông Tin), Trần Hưng Đạo (có Ty Cảnh Sát & TH.TQC), Nguyễn Duy Hiệu (có nhà máy điện) và Phạm Hồng Thái. (Lâu quá nên không nhớ hết chi tiết. Góc Hoàng Diệu & Nguyễn Duy Hiệu có quán cà-phê, trốn học ra ngồi quán là nhớ nhất).
Năm 1958, trường mở ba lớp Ðệ Tam A,B,C, Ðệ Nhị Cấp đầu tiên tại Hội An Quảng Nam.
Thầy Tăng Dục làm Hiệu Trưởng 1954-1959, sau khi đắc cử Dân Biểu, bàn giao lại thầy Hoàng Trung, Hiệu Trưởng 1959-1968.
Niên khóa 1962-1963, trường Trần Quý Cáp hoàn chỉnh các lớp Đệ Nhất Cấp gồm 4 lớp: Ðệ Thất (Lớp 9) đến Đệ Tứ ((Lớp 9) & Đệ Nhị Cấp gồm 3 lớp: Đệ Tam (Lớp 10) đến Ðệ Nhất (Lớp 12), gồm đủ ba ban A,B,C.
Năm đó trường TH Trần Qúy Cáp đứng thứ nhì, sau trường Quốc Học Huế. Học sinh lớp 12 ban C (Văn Chương) từ trường Phan Châu Trinh Ðà Nẵng, phải vào học tại trường Trần Quý Cáp, vì trường Phan Châu Trinh không có Đệ Nhất ban C. Tuy nhiên không có trung tâm thi Tú Tài I, phải ra Đà Nẵng, Tú Tài II phải ra Huế.
Thầy Lưu Chí Kiên (có nhà sách Nhất Tiếu), thay thầy HT Hoàng Trung chuyển vào Sài Gòn, Hiệu Trưởng 1968-1973, cựu học sinh, tốt nhiệp Đại Học Sư Phạm Huế. Tổng Giám Thị là thầy Tống Khuyến. Thầy Tống Khuyến là cựu trào ngôi trường nầy cho đến khi qua đời.
Năm học 1969, sau biến cố Mậu Thân, trường TH Nguyễn Duy Hiệu ở Vĩnh Điện đời xuống đình Cẩm Phô, Hội An. Học sinh được chuyển sang Đệ Nhị Cấp Trần Quý Cáp. Năm 1970, trường TH Trần Quý Cáp thu nhận thêm học sinh từ các trường công lập Quế Sơn, do chiến cuộc phải dời về Hội An.
Năm 73, thầy Lưu Chí Kiên được bổ nhiệm làm Chánh Sở Học Chánh Trung Tiểu Học Tỉnh Quảng Nam. Trong chuyến đi công tác vào Sài Gòn, gặp tai nạn phi cơ, thầy qua đời!
Thầy Trần Huỳnh Mính, Hiệu Trường 1973-1975, cựu học sinh 1955-1960, tốt nhiệp Đại Học Sư Phạm Huế.
Thầy Trần Huỳnh Mính, cựu GS trường Nữ Trung Học Quảng Tín, Tam Kỳ, cựu GS trường TH TQC Hội An.
Sân trường rất rộng với những hàng phượng vỹ, năm 1973 Kỳ Đài Trần Quý Cáp được xây dựng để tưởng nhớ dến bậc tiền nhân Quảng Nam được đặt tên cho ngôi trường.
Niên khóa 1974-1975, trường TH Trần Quý Cáp có tất cả 60 lớp học, trên ba ngàn học sinh, với một trăm giáo sư, nhân viên các cấp. Đây là một trong những trường trung học công lập ở miền Trung có sỉ số học sinh đông nhất, có hàng vạn học sinh xuất thân từ ngôi trường nầy, nay ở khắp bốn phương trời.
Hành Khúc Trần Quý Cáp
Nhạc: Hoàng Sơn (thầy Huỳnh Nhâm dạy nhạc 1954-1964).
Lời: thầy Phan Khôi, dạy Pháp văn.
* “Đồng lòng cùng đi nào đoàn ta hăng hái
Đây thanh thiếu niên Trần Quý Cáp lên đường
Non đèo rừng sâu nào đoàn ta cùng tiến
Tô thêm sáng ngời trang sử Việt hùng anh.
(ĐK) Đồng tiến sơn hà chờ nơi tay ta,
Bền chí kiên cường vượt qua gian lao.
Nào tiến lên vì nước non nòi giống
Đem sức tài xây nước Việt sánh cùng năm châu…”
* Nước nhà Việt Nam chờ bàn tay xây đắp.
Đây thanh thiếu niên Trần Quý Cáp reo hò.
Vui đời học sinh nguyện cùng nhau đoàn kết
Nhân dân phú cường ta quyết dạ dựng xây.
(ĐK) Đồng tiến sơn hà chờ nơi tay ta,
Bền chí kiên cường vượt qua gian lao.
Nào tiến lên vì nước non nòi giống
Đem sức tài xây nước Việt sánh cùng năm châu”
(Không biết Hành Khúc TQC nầy nay còn được sử dụng hay không?)
Ngôi trường Trần Quý Cáp nơi phố cổ Hội An với bốn vị thầy Hiệu Trưởng, tâm phục ý phục của môn sinh xuất thân từ nơi nầy nay đã về cõi vĩnh hằng!
Hình: Di ảnh thầy Trần Huỳnh Mính (1937-2023) tại nhà quàn Peek Funeral Home
Little Saigon, Thứ Sáu 13, tháng Sáu năm 2023
