B
á Nha, người đời nhà Tống làm quan Thượng đại phu. Một hôm đi sứ nước Sở trở về đến sông Hàn Dương, nhằm đêm Trung thu trăng thanh gió mát, ông bảo quân dừng thuyền lại để uống rượu thưởng trăng. Thừa hứng, Bá Nha đem đàn ra gảy.
Nhưng bản đàn chưa dứt, dây đàn bỗng đứt. Bá Nha lấy làm kinh ngạc, nghĩ thầm:
- Chỗ này núi cao, non thẳm, sông dài, lẽ đâu có người biết nghe đàn làm cho dây đàn vội đứt. Hẳn đây có quân trộm cướp chăng?
Đoạn truyền quân lên bờ tìm bắt. bỗng có tiếng một chàng trẻ tuổi vọng xuống:
- Xin đại nhân chớ nghi, tôi là một kẻ đốn củi mộc mạc, thấy khúc đàn hay nên dừng chân nghe thử.
Bá Nha mỉm cười, bảo:
- Có lẽ đâu một tên tiều phu mà lại biết nghe đàn!
Chàng tiều phu đáp:
- Xin lỗi đại nhân! Đại nhân nói như vậy chẳng là lầm lắm, thánh nhân xưa có nói: Hễ trong nhà có quân tử thì ngoài cửa có quân tử đến. Nếu đại nhân khinh khi chỗ núi non rừng bụi không có người biết nghe đàn thì ở nơi sông vắng đêm khuya nầy chẳng lẽ lại có khách biết đàn.
Nghe có chiều hữu lý, nhưng Bá Nha lại hỏi:
- Ngươi bảo ngươi nghe được đàn, vậy ta đàn bài gì đây?
- Dạ, đại nhân đàn bài Đức Khổng Tử than tiếc thầy Nhan Hồi. Bài ấy như vầy:
“Khả tích Nhan Hồi mạng tảo vương,
Giáo nhơn tư tưởng mấn như sương.
Chỉ nhơn lậu hạng đơn biểu lạc,
Lưu đắc hiền danh vạn cổ dương”.
Nghĩa là:
“Khá tiếc Nhan Hồi mạng vắn ôi!
Nhớ thương mái tóc bạc như vôi.
…… cơm bầu nước, vui quê hẹp
Để tiếng hiển danh biết mấy đời”
Bá Nha cho là hay, mời khách xuống thuyền đàm đạo. nhưng nhìn thấy khách là một chàng trai trẻ tuổi, quần bô áo vải thì có vẻ xem thường, Bá Nha không nói gì ôm đàn sửa dây gảy một bản đàn hướng về ý cao siêu. Bản đàn vừa dứt, chàng tiều phu cười nói:
- Hay! Hay! Ý đại nhân vọi vọi ở non cao (Nga nga hề chí tại cao sơn).
Bá Nha lại đánh một bản đàn khác hướng về tình cảm mênh mang, khoáng đãng. Chàng tiều phu cười nói:
- Hay! Hay! Ý đại nhân cuộn cuộn nơi nước chảy (Dương dương hề chí tại lưu thủy).
Bá Nha lấy làm khâm phục, đứng dậy xốc áo xin lỗi và hỏi danh tánh, chàng tiều phu xưng là họ Chung tên Tử Kỳ.
Cả hai trò chuyện, lấy làm tương đắc. Bá Nha lại mời Tử Kỳ cùng theo mình về triều để hưởng cuộc sống giàu sang.
Tử Kỳ thở dài bảo: Vì có cha mẹ già, phận làm con phải ở bên quạt nồng ấp lạnh, thần tỉnh mộ khang phụng dưỡng.
Vì việc quan khẩn cấp, Bá Nha phải sớm về triều. Lại ước hẹn với Tử Kỳ là sang năm ngày nầy, tháng nầy, Bá Nha sẽ đem thuyền đến đón cả gia quyến của Tử Kỳ về triều, vậy chàng hãy chờ đợi tại đây.
Đoạn hai người từ giã nhau.
Rồi đến mùa thu năm sau, Bá Nha đem thuyền đến đón tại vàm sông Hàn Dương cạnh núi Mã An. Bá Nha chờ đợi mãi nhưng không thấy Tử Kỳ đến. Buồn bã, Bá Nha lại ôm đàn gảy. tiếng đàn hôm nay sao lại ai oán vô cùng. Lòng Bá Nha nghi hoặc một điềm bất tường xảy đến.
Sáng lại, Bá Nha lên bờ, lần bước thăm hỏi nhà Tử Kỳ. Đến nơi mới hay Tử Kỳ vừa chết trong một cơn bạo bịnh. Chung ông lại cho biết rằng: trước khi chết, Tử Kỳ lại trối phải chôn chàng bên mé sông Hàn Dương, cạnh núi Mã An để chàng giữ lời hẹn với Bá Nha năm xưa là đến đó đón người.
Bá Nha tìm đến mộ Tử Kỳ, bày đồ tế lễ, rồi lấy đàn gảy một bài ai điếu và khóc lóc thảm thiết. Đàn xong Bá Nha bèn đập đàn vào đá tan nát, thề trọn đời không đàn nữa vì đã hết bạn tri âm.
Trong tác phẩm: “Lục Vân Tiên” của cụ Đồ Chiểu có câu:
“Than rằng lưu thủy cao san,
Ngày nào nghe đặng tiếng đàn tri âm”.
Trong “Đoạn trường tân thanh” của cụ Nguyễn Du, đoạn Kim Trọng yêu cầu Kiều đánh đàn cho nghe, có câu:
“Rằng: “nghe nổi tiếng cầm đài,
Nước non luống những lắng tai Chung Kỳ”.
Cổ thi cũng có câu: “Bất tích ca giả khổ, Đản thương tri âm hy” nghĩa là: “Không tiếc người hát khó nhọc, chỉ đau đớn người tri âm ít mà thôi”.
“Lưu thủy, cao sơn, tri âm, Chung Kỳ” đều căn cứ điển tích trên.
* Từ đời Xuân Thu (722 – 476 trước Công Nguyên) cho đến nay, ở Trung Quốc cũng như ở Việt Nam của chúng ta, đã có rất nhiều đôi bạn tự nhận
mình là Bá Nha - Tử Kỳ. Tuy nhiên, có một điều rất lạ là trong truyện CHỈ MỘT NĂM SAU KHI GẶP BÁ NHA LÀ TỬ KỲ ĐÃ CHẾT, nhưng trong các trường hợp ở các đời sau, nếu, thay vì là hai người nam, mà lại là một nam, một nữ (nghĩa là Bá Nha là nam mà Tử Kỳ là nữ) THÌ CÁC CẶP NÀY ĐỀU CÓ TUỔI THỌ RẤT CAO, CÓ CẶP SỐNG ĐẾN TRÊN 100 TUỔI… (Theo sách TÂN KIM CỔ KỲ DUYÊN)
